Ένα συγκλονιστικό αφιέρωμα, για νηπιαγωγείο

στην Ουκρανία το οποίο βομβαρδίστηκε, έκανε η ιστοσελίδα npr.org. 

Στην πόλη Χάρκοβο, στη βορειοανατολική Ουκρανία, υπάρχει μια τάξη νηπιαγωγείου με φωτεινούς κίτρινους και πράσινους τοίχους και μακριές, γκρίζες κουρτίνες. Είναι γεμάτη με παιχνίδια και βιβλία.

Μια ευλογία, δεδομένου ότι μια ηλιόλουστη μέρα του περασμένου Αυγούστου, μια ρωσική επίθεση πυροβολικού έπληξε το κτίριο του σχολείου, σπάζοντας σχεδόν όλα τα παράθυρα της τάξης. Μια μοίρα που χιλιάδες σχολεία σε όλη την Ουκρανία αντιμετώπισαν από τότε που άρχισε ο πόλεμος με τη Ρωσία.

«Δεν είναι οι ζημιές στο σχολείο που θρηνώ» είπε εκείνη την ημέρα η Γιάνα Τσιχανένκο, διευθύντρια του σχολείου, καθώς επιθεωρούσε τις ζημιές, με τα γυαλιά να τρίζουν κάτω από τα πόδια της: «Είναι η καταστροφή της παιδικής ηλικίας».



Κάτω από τη σκόνη και τα συντρίμμια, η αίθουσα διδασκαλίας έλεγε μια ιστορία της ζωής πριν από τον πόλεμο, της ζωής των 27 μαθητών και της δασκάλας τους, που πληγώθηκε και άλλαξε για πάντα.

Το μενού του μεσημεριανού γεύματος με την ημερομηνία 24 Φεβρουαρίου -την ημέρα που η Ρωσία πραγματοποίησε την εισβολή- κρεμόταν ακόμα στον τοίχο, διαφημίζοντας τη σούπα φαγόπυρου και λάχανο που δεν σερβιρίστηκε ποτέ. Μια παρτίδα σκάκι είχε παγώσει στη μέση της, περιμένοντας κάποιον να κάνει την επόμενη κίνηση.

Κοντά σε ένα παράθυρο, ένα σύμπλεγμα από πλαστικές γλάστρες με τα βλαστάρια αφρικανικών βιολετών βρισκόταν σε ένα τραπέζι, κάθε λουλούδι φυτεμένο από έναν μαθητή τις ημέρες πριν κλείσουν τα σχολεία στο Χάρκοβο. Ένα δώρο για τις μητέρες τους. Έτοιμα να μεγαλώσουν. Γεμάτα δυνατότητες.

Πολύ συχνά στον πόλεμο, τα κτίρια που έχουν υποστεί ζημιές είναι τα πιο ορατά. Αλλά τι γίνεται με τις αόρατες ζημιές; Τα ανθρώπινα, λιγότερο θανατηφόρα, πολύ βαθύτερα σημάδια;



Τι συνέβη στα παιδιά που κάποτε μάθαιναν εδώ;

Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα άρχισε να δίνεται κατά τη διάρκεια ενός οκτάμηνου ταξιδιού στην Ουκρανία, την Ευρώπη και τις Ηνωμένες Πολιτείες, λένε οι Ελίσα Ναντγουόρνι και Κλερ Χάρμπατζ  που έκαναν το ρεπορτάζ και έγραψαν το στόρι για το npr.org.

Χρόνος που πέρασαν με παιδιά που τώρα θέλουν να οδηγήσουν τανκς ή να πετάξουν αεροπλάνα όταν μεγαλώσουν, που δυσκολεύονται να κοιμηθούν και που φοβούνται. Φιλίες που ξεριζώθηκαν, παιδιά που αγωνίζονται να θυμηθούν, άλλα που θέλουν να ξεχάσουν. Αλλά και παιδιά που γελούν και μαθαίνουν νέες γλώσσες -και αρχίζουν να ονειρεύονται.

Οι ιστορίες τους συνθέτουν μια τάξη νηπιαγωγείου, αλλά αντιπροσωπεύουν επίσης τα εκατομμύρια παιδιά από την Ουκρανία που έφυγαν και που έμειναν.

Η δασκάλα που είναι υπεύθυνη για αυτήν την τάξη είναι η Ιρίνα Σαχάν, η οποία αναμειγνύει την καλοσύνη και την εξουσία με τρόπο που μόνο κάποιος με σχεδόν 30 χρόνια σε μια τάξη μπορεί να το κάνει. Στο διαμέρισμά της στο βορειοανατολικό Χάρκοβο, ξετυλίγει ένα πακέτο με πρόσφατα τυπωμένα επετηρίδες. Κάθε βιβλίο είναι γεμάτο με φωτογραφίες των 27 νηπίων της. Ανατριχιάζει καθώς γυρίζει τις σελίδες, περιγράφοντάς τα. «Η Aurora είχε μεγάλη προσωπικότητα. Η Σοφία ήταν πάντα επικεφαλής. Ο Συμεών με έπεισε να αγοράσω εκείνο το σκάκι».

Η τάξη της ήταν σαν μια οικογένεια. Όλοι ήταν απασχολημένοι με το διάβασμα, το παιχνίδι και τη μάθηση.

«Μια μυρμηγκοφωλιά» λέει, «συνεχώς σε κίνηση».

Το Χάρκοβο είναι η δεύτερη μεγαλύτερη πόλη της Ουκρανίας, μόλις μια ώρα από τα σύνορα με τη Ρωσία. Και εκείνες τις πρώτες μέρες του πολέμου, ήταν ένα τρομακτικό μέρος. Στις 7 το πρωί της 24ης Φεβρουαρίου, το πρωί της εισβολής, η Σαχάν έστειλε ένα μήνυμα στην ομαδική συνομιλία της τάξης: «Αγαπητοί γονείς… Αυτές είναι οι πληροφορίες που έχουμε αυτή τη στιγμή» έγραψε. «Όλα τα σχολεία στο Χάρκοβο είναι κλειστά».



Δεν ήταν για όλους το ίδιο εύκολο.  Τις ημέρες που ακολούθησαν, οι γονείς χρησιμοποίησαν την αλυσίδα μηνυμάτων για να μοιραστούν τις διαδρομές εκκένωσης, τα νέα για τις διακοπές ρεύματος και τα σχέδια των οικογενειών τους για το πού θα πήγαιναν.

Από τους 27 μαθητές σε εκείνη την τάξη του πράσινου και κίτρινου νηπιαγωγείου, τελικά, περισσότεροι από τους μισούς θα εγκατέλειπαν τη χώρα -οδηγώντας νότια μέσω της Μολδαβίας ή δυτικά στην Πολωνία. Για κάποιους ήταν πιο εύκολο. Είχαν συγγενείς στο εξωτερικό, προϋπάρχοντα σχέδια μετανάστευσης ή έναν προορισμό στο μυαλό τους. Για άλλους, ήταν πολύ πιο δύσκολο: Εβδομάδες ή μήνες διαβίωσης σε προσφυγικούς καταυλισμούς στην Πολωνία και τη Γερμανία- συνεχής μετακίνηση από τη μία χώρα στην άλλη σε αναζήτηση στέγης, εργασίας και σταθερότητας.

Μέσα από αυτή την ομαδική συνομιλία και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, η Sahan παρακολουθεί τα ταξίδια τους στην Ισπανία, τις Ηνωμένες Πολιτείες, τη Λετονία και τη Γερμανία.

Περίπου δώδεκα από τις οικογένειες παρέμειναν στην Ουκρανία, φεύγοντας από το Χάρκοβο για προορισμούς πιο δυτικά: Κίεβο, Λβιβ, Χμελνίτσκι.



Ετοίμασαν ελαφριές βαλίτσες και έφυγαν βιαστικά. Μέχρι τον Σεπτέμβριο, μόνο μία οικογένεια ζούσε ακόμη στην πόλη του Χάρκοβο.

Η Σοφίγια Κούζμινα, μία από τις μεγαλύτερες σε ηλικία πρώην μαθήτριες της Ιρίνα Σαχάν, έχει αυτοπεποίθηση και είναι ψηλή- τα ξανθά μαλλιά της, μέχρι τον ώμο, είναι συχνά πιασμένα σε κότσο στην κορυφή του κεφαλιού της. Της αρέσει να χορεύει και να τραγουδάει και να παίζει με τα ρούχα της. Το κίτρινο είναι το αγαπημένο της χρώμα.

Ένα όμορφο απόγευμα του Σεπτεμβρίου, γυρίζει στο μεταλλικό καρουζέλ στην παιδική χαρά που χωρίζει την πολυκατοικία της οικογένειάς της από το νηπιαγωγείο, με φόντο τα κατεστραμμένα σκαλοπάτια του ουράνιου τόξου και τα σανιδωμένα παράθυρα.

Τώρα είναι εγγεγραμμένη σε μια διαδικτυακή πρώτη τάξη, λέει ότι θυμάται ακόμα τα πάντα από το νηπιαγωγείο: Το κομμωτήριο που η Ιρίνα Σαχάν τής έπλεκε τα μαλλιά, τα παιχνίδια με τη φίλη της Ορόρα, το να μαθαίνει να γράφει το όνομά της με το φίλο της Μπόχνταν.

Καθώς η μητέρα της παρακολουθεί από ένα κοντινό παγκάκι, εγκαταλείπει τον εξοπλισμό της παιδικής χαράς και κατευθύνεται προς μια σειρά από θάμνους, όπου αρχίζει να μαζεύει φύλλα και ξύλα, μουρμουρίζοντας στον εαυτό της καθώς ψάχνει.

Δεν υπάρχουν άλλα παιδιά στην παιδική χαρά. Το Χάρκοβο, το οποίο βομβαρδίζεται συχνά από τις ρωσικές δυνάμεις τη νύχτα, παραμένει αρκετά άδειο. Καθώς η Σοφίγια μαζεύει τα φύλλα της, η Νατάλιγια εξηγεί ότι η κόρη της έχει συνηθίσει να παίζει μόνη της.

Η Σοφίγια πλησιάζει και δίνει στη μαμά της ένα σωρό χόρτα. «Είναι σαλάτα» λέει με χαμόγελο. Η Νατάλιγια προσποιείται ότι παίρνει μια μπουκιά. «Ευχαριστώ. Ναμ-ναμ!».

Τις εβδομάδες που ακολούθησαν την εισβολή τον περασμένο Φεβρουάριο, η οικογένεια της Σοφίγια έφυγε από την πόλη και πέρασε χρόνο σε ένα εξοχικό σπίτι πιο δυτικά. Αλλά ήταν σύντομο και επέστρεψαν. «Ήθελα να γυρίσω πίσω» εξηγεί η Σοφίγια, ακουμπώντας το κεφάλι της στον ώμο της μητέρας της «γιατί εδώ μπορώ να διαλέξω οποιοδήποτε από τα παιχνίδια μου, ενώ εκεί δεν είχα κανένα παιχνίδι».

Η Νατάλιγια λέει ότι παρά τον κίνδυνο στο σπίτι, δεν μπορεί να φανταστεί να μετακομίσει και να ζήσει αλλού. «Επέστρεψα στο Χάρκοβο για τα παιδιά μου. Είναι σημαντικό τα παιδιά να μένουν στο σπίτι» λέει. «Και εγώ, είμαι το άτομο για το οποίο είναι πραγματικά δύσκολο να προσαρμοστεί».

Αλλά αυτή και ο σύζυγός της έχουν αγωνιστεί να βρουν δουλειά εδώ, και το να βρίσκεσαι τόσο κοντά στις μάχες έχει τις προκλήσεις του για τη Σοφίγια. Η Νατάλιγια εξηγεί ότι πριν από την εισβολή, η κόρη της ήταν ηγέτης στο νηπιαγωγείο, κοινωνική και ήρεμη. Αλλά ο πόλεμος την έχει αλλάξει. «Τώρα αντιδρά σε όλα με πιο συναισθηματικό τρόπο. Θα απαιτήσει κάτι ή θα γίνει εριστική. Μερικές φορές κλαίει χωρίς λόγο» λέει.

Οι γονείς της κάνουν ό,τι μπορούν για να προστατεύσουν τη Σοφίγια από όσα συμβαίνουν. Δεν της μιλούν για τον πόλεμο και προσπαθούν να βάλουν τη Σοφία για ύπνο πριν αρχίσουν οι νυχτερινοί βομβαρδισμοί, ώστε να κοιμάται στις εκρήξεις. «Όσο νωρίτερα τόσο το καλύτερο» λέει η Νατάλιγια γελώντας. Δεν της είναι δύσκολο να πει ψέματα, αν χρειαστεί: «Ω, αυτός ο δυνατός ήχος; Είναι απλώς ένα αυτοκίνητο ή ίσως μια οικοδομή. Δεν υπάρχει λόγος ανησυχίας».


Μεγαλώνοντας σε μια στιγμή

Περίπου 13 ώρες από το Χάρκοβο με το τρένο, στη δυτική πόλη Λβιβ, η μαμά του Μπόχνταν Σεμιόνουχα, η Βικτορίγια, έχει υιοθετήσει μια πολύ διαφορετική προσέγγιση.

«Τα παιδιά μας γνωρίζουν τα πάντα» εξηγεί, καθώς κάθεται στον καναπέ ενός διαμερίσματος που η οικογένειά της δανείζεται από φίλους. Ο γιος της, ο πρώην συμμαθητής της Σοφίγια, Μπόχνταν, κάθεται δίπλα της. Ξεκινά να του κάνει ερωτήσεις.

«Ποιος σε έκανε να φύγεις από το Χάρκοβο;»

«Η Ρωσία», λέει, κοιτάζοντάς την, με το μικρό του πρόσωπο να περιμένει με ανυπομονησία την επόμενη ερώτηση.

«Γιατί αγαπάς την Ουκρανία;»

«Επειδή γεννήθηκα εδώ» λέει.

«Ποιος έκανε τους Ουκρανούς να εγκαταλείψουν την πατρίδα τους;»

«Ο Πούτιν».

Έφυγαν πανικόβλητοι από το Χάρκοβο τον περασμένο Φεβρουάριο, οδηγώντας 36 ώρες για να φτάσουν στη Λβιβ, κοντά στα σύνορα με την Πολωνία. Η Βικτόρια λέει ότι είναι το ασφαλέστερο μέρος που θα μπορούσαν να βρίσκονται και που βρίσκεται ακόμα στην Ουκρανία. Ο πατέρας του Μπόχνταν έμεινε πίσω στο Χάρκοβο, βοηθώντας τον στρατό στην υπεράσπισή τους.

«Ο Μπόχνταν μεγάλωσε σε μια στιγμή» λέει η Viktoria, καθώς ο Μπόχνταν παίζει με τον σκύλο της οικογένειας, τον Simba, ο οποίος έκανε το ταξίδι στη Λβιβ καθισμένος στην αγκαλιά του Μπόχνταν. «Δεν είχαμε χρόνο για να φιλτράρουμε πράγματα. Είδε τα πάντα». Στην αρχή, ήταν ανήσυχος, λέει η ίδια. Άρχισε να αγχώνεται, συχνά πιπιλώντας την άκρη της μπλούζας του. Σε αντίθεση με τη μαμά της Σοφίας, η Βικτόρια ένιωσε ότι το να του λέει τα πάντα θα μπορούσε να τον βοηθήσει να ανακτήσει κάποια δύναμη και έλεγχο.

Στη δυτική Ουκρανία, ο πόλεμος μπορεί να μοιάζει πιο μακριά από ό,τι στο Χάρκοβο, αλλά οι σειρήνες αεροπορικής επιδρομής εξακολουθούν να είναι συχνές στη Λβιβ, και υπήρξαν μπόλικες πρόσφατες πυραυλικές επιδρομές.

Καθώς ο Μπόχνταν και η μητέρα του επέστρεφαν από το σχολείο μια μέρα αυτό το χειμώνα, μια σειρήνα αεροπορικής επιδρομής χτύπησε. Ο Μπόχνταν έσκυψε μπροστά και ρώτησε τη μαμά του: «Σημαίνει ότι υπάρχουν ρουκέτες από πάνω ή πύραυλοι στον ουρανό;».

«Όχι, δεν νομίζω» του λέει η Βικτόρια.

«Κι αν όμως μπορούν να μας πιάσουν;»» τσιρίζει, κρατώντας με τα χέρια του το κάθισμα μπροστά του.

Είναι μια λεπτή ισορροπία, να ξέρεις τι συμβαίνει αλλά να μπορείς να είσαι απλά παιδί. Αυτή τη στιγμή, η Βικτορίγια τον διαβεβαιώνει ότι όλα είναι εντάξει. Το κάνει συχνά αυτό όταν εκείνος αγχώνεται ή αγχώνεται.



Την ημέρα που η Ιρίνα Σαχάν μοιράστηκε εκείνη την επετηρίδα με όλα τα παιδιά της τάξης της, έδειξε μια φωτογραφία δύο ξανθών παιδιών που χαμογελούσαν στην κάμερα. «Αυτή είναι η νεανική αγάπη», είπε γελώντας.

Βρίσκονται σε τόσες πολλές φωτογραφίες μαζί. Να κάθονται ο ένας δίπλα στον άλλο, να βαδίζουν στο διάδρομο, ο ένας μπροστά από τον άλλον. Η Ορόρα Ντεμτσένκο, ξεροκέφαλη και γλυκιά, και ο Ντανιέλ Μπιζιάγεφ, που αγαπάει το ποδόσφαιρο και είναι καλός ακροατής. Η Σαχάν θυμόταν πώς κάθονταν ο ένας δίπλα στον άλλο και χαχάνιζαν, αποσπώντας μερικές φορές την προσοχή των άλλων μαθητών.

Τι τους είχε συμβεί; Είχαν ακόμα επαφή;

Το μόνο που ήξερε η Σαχάν ήταν ότι ο πόλεμος είχε απομακρύνει αυτούς τους δύο καλύτερους φίλους περισσότερο από όλους τους μαθητές της -από το Χάρκοβο και τον έναν από τον άλλον.

Οι Μπιζάγεφ ζουν τώρα σε μια προαστιακή γειτονιά, περίπου μια ώρα βόρεια της Νέας Υόρκης. Ένα τσουχτερό απόγευμα του Νοεμβρίου, ο Ντάνιελ κατεβαίνει από το κίτρινο σχολικό λεωφορείο με το οποίο επέστρεψε στο σπίτι του, και πιάνει το χέρι της μαμάς του, της Κριστίνα. Προσπερνούν κολοκύθες και φαντάσματα της αυλής, που έχουν απομείνει από τις Απόκριες, στο δρόμο τους προς το λευκό διώροφο σπίτι τους με μια μεγάλη σημαία στο παράθυρο. Είναι μισή ουκρανική και μισή αμερικανική.

Το νέο τους σπίτι, το οποίο ο Ντάνιελ μοιράζεται με τους γονείς του και τα δύο αδέλφια του, είναι αρκετά άδειο. Υπάρχουν κάποια βασικά έπιπλα και ένα δωμάτιο γεμάτο παιχνίδια, αλλά οι τοίχοι παραμένουν γυμνοί. Έφυγαν από την Ουκρανία τόσο γρήγορα, που δεν μπόρεσαν να πάρουν πολλά μαζί τους. Ο Ντάνιελ νοσταλγεί την κρεβατοκάμαρά του στο Χάρκοβο. «Υπήρχαν τόσα πολλά βιβλία» θυμάται. «Υπήρχαν τόσο πολλές ιστορίες».

Έχει ένα βιβλίο με σκληρό εξώφυλλο που του θυμίζει την εποχή πριν από τον πόλεμο: Είναι μια έκδοση της επετηρίδας του νηπιαγωγείου που είχε η Iryna στο Χάρκοβο.

«Αυτός είμαι εγώ και αυτός είμαι εγώ», λέει, δείχνοντας φωτογραφίες του εαυτού του. Σε πάρα πολλές από τις φωτογραφίες του Ντανιέλ, η Ορόρα στέκεται ακριβώς δίπλα του. Συχνά, κρατιούνται από το χέρι.

«Της αρέσει να παίζει ποδόσφαιρο και να παίζει με αυτοκινητάκια» λέει. Ήταν πάντα μαζί, λέει η Κριστίνα, η οποία στέκεται κοντά. «Ο Ντάνιελ την αγαπάει γιατί δεν είναι τόσο κοριτσίστικα τα γούστα της».

Οι γονείς του Ντανιέλ , η Κριστίνα, που εργαζόταν στο μάρκετινγκ, και ο Γεβγκένι, που είχε μια επιχείρηση κλωστοϋφαντουργίας, σχεδίαζαν να μεταναστεύσουν στις Ηνωμένες Πολιτείες από πριν γεννηθεί ο Ντανιέλ. Εκείνος μάθαινε αγγλικά εν αναμονή, ενώ οι ενήλικες εργάζονταν για την εξοικονόμηση χρημάτων, τη συγκέντρωση των εγγράφων και τον συντονισμό με τον αδελφό του Γεβγκένι, ο οποίος ζει στις ΗΠΑ. Όταν ήρθε η εισβολή τον περασμένο Φεβρουάριο, επίσπευσαν το χρονοδιάγραμμά τους.

«Θέλαμε να σώσουμε τις ζωές μας και τις ζωές των παιδιών μας» εξηγεί η Κριστίνα. «Για εμάς ήταν προφανές να φύγουμε». Ως γονέας, λέει, παίρνεις αποφάσεις κάθε μέρα. Πότε να ξυπνήσεις. Να πιεις καφέ. «Κάποιες αποφάσεις είναι πιο δύσκολες από άλλες» λέει: «Δεν φανταζόμασταν ποτέ ότι θα έπρεπε να πάρουμε αυτή την απόφαση, αλλά αυτό κάναμε».

Μετά την εισβολή, έμειναν πρώτα στη Μολδαβία, στη Ρουμανία και στη συνέχεια στη Γερμανία. Ο μικρότερος αδελφός του Ντάνιελ, ο Λέο, πέρασε τα πρώτα του γενέθλια σε έναν καταυλισμό προσφύγων. Τον Απρίλιο, έφτασαν στο Γουέστ Χάβεν, στο Κονέκτικατ, για να μείνουν με μια οικογένεια υποδοχής που δεν είχαν γνωρίσει ποτέ, αλλά συνδέθηκαν με αυτήν μέσω της ιστοσελίδας UkraineTakeShelter.com. Και στη συνέχεια, λίγο πριν αρχίσει η σχολική χρονιά, μετακόμισαν σε εκείνο το λευκό σπίτι στην πολιτεία της Νέας Υόρκης.

Ενώ ο Ντάνιελ έκανε νέους φίλους στο σχολείο και στην ομάδα ποδοσφαίρου του, του έλειπε πραγματικά η Ουκρανία –και η Ορόρα. Τη νύχτα, αγκαλιάζει το λούτρινο αρκουδάκι του, προσποιούμενος ότι είναι εκείνη. Κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού, ο Ντανιέλ τής έστειλε ένα βιντεοσκοπημένο μήνυμα. «Φιλιά για σένα», λέει, στέλνοντας φιλιά στην κάμερα.

Η Ορόρα και η οικογένειά της δεν απάντησαν ποτέ στο μήνυμα που έστειλε ο Ντάνιελ. Ήταν πολύ επώδυνο να παραμείνουν σε επαφή; Ή μήπως απλά είχαν απασχοληθεί, προσαρμοζόμενοι στη ζωή σε μια νέα χώρα;

Σχεδόν 4.000 μίλια μακριά, στη Βαλένθια της Ισπανίας, το νέο σχολείο της Ορόρα Ντεμτσένκο έχει μια τσουλήθρα που κατεβαίνει μέχρι το κατώτερο επίπεδο, μισή μέσα και μισή έξω. Πρόκειται για ένα διεθνές σχολείο, με διδασκαλία στα αγγλικά, όπου πηγαίνουν τώρα στην τάξη η ίδια και τα δύο μεγαλύτερα αδέλφια της.

Λίγους μήνες μετά την επίσκεψη με την οικογένεια του Ντανιέλ, η Ορόρα βρίσκεται στο σχολείο, καθισμένη μαζί με άλλα δύο κορίτσια στο μπλε αφρώδες χαλί στην τάξη της πρώτης τάξης. Φοράει τη λευκή και ναυτικό μπλε σχολική της στολή. Τα μακριά ξανθά μαλλιά της είναι πιασμένα με έναν κόκκινο φιόγκο Μίνι Μάους.

«Ορόρα, πώς αισθάνεσαι σήμερα;» ρωτάει η δασκάλα της, η Αμάντα Γκριν. «Έτσι κι έτσι», απαντά η Aurora με ήρεμη φωνή. «Σ’ ευχαριστώ που είσαι ειλικρινής» της απαντάει η δασκάλα της.

Καθώς αρχίζει το μάθημα, οι μαθητές φλυαρούν σε πολλές γλώσσες: αγγλικά, ισπανικά, λίγα γερμανικά και ρωσικά. Οι μαθητές του σχολείου προέρχονται από όλο τον κόσμο, αλλά σε ακριβώς αυτήν την τάξη, η Ορόρα είναι ένα από τα εφτά παιδιά από την Ουκρανία.

Στην Ουκρανία, η Ιρίνα Σαχάν θυμάται ότι η Ορόρα είχε δυνατή προσωπικότητα, αλλά στη νέα της τάξη είναι πιο δειλή και συγκρατημένη. Όταν ξεκίνησε το σχολείο εδώ το φθινόπωρο, δεν μιλούσε σχεδόν καθόλου αγγλικά.

«Η Ορόρα, στην αρχή, ήταν αρκετά επιφυλακτική σε ό,τι αφορούσε το τι εξέφραζε», λέει η Γκριν ενώ κάνει διάλειμμα από τη διδασκαλία. «Απογοητευόταν πολύ, θύμωνε πολύ και δεν μπορούσε να εκφράσει πώς ήταν αυτό. Μερικές φορές δεν μπορούσε να τελειώσει μια εργασία, αλλά αυτό δεν αφορούσε πραγματικά την εργασία».

Αλλά τους τελευταίους μήνες, τα αγγλικά της έχουν βελτιωθεί και σιγά σιγά βγαίνει από το καβούκι της. Σε μια σχολική παράσταση τον χειμώνα, οι άλλοι καθηγητές παρατήρησαν πόσο καλή ερμηνεύτρια ήταν, τραγουδούσε δυνατά όλα τα τραγούδια και έκανε όλες τις χορευτικές κινήσεις. «Ήταν πολύ γλυκό να την βλέπω να συμμετέχει τόσο πολύ», θυμάται η Γκριν. «Πρέπει να ήταν πολύ δύσκολο γι’ αυτήν, αν σκεφτεί κανείς ότι τις μισές φορές δεν ήξερε τι τραγουδούσε, επειδή δεν έχει το κατάλληλο λεξιλόγιο. Αλλά της άρεσε απόλυτα».

Η οικογένεια της Ορόρα, τα τρία αδέλφια της και οι γονείς της, Μαρίνα και Άλεξ, είχαν κάνει διακοπές στη Βαλένθια, μια παραθαλάσσια πόλη της Ισπανίας, τα προηγούμενα καλοκαίρια. Πριν από τον πόλεμο, ο Άλεξ εργαζόταν στον αναπτυσσόμενο τεχνολογικό τομέα του Χάρκοβο και είχε μερικές επαφές στην Ισπανία. Όταν η Ρωσία εισέβαλε, μάζεψαν το αυτοκίνητό τους και αποφάσισαν ότι εκεί θα πήγαιναν. Όπως πολλοί Ουκρανοί πρόσφυγες, τους έχει χορηγηθεί προσωρινή προστασία για να ζήσουν στην Ευρώπη.

«Η Ορόρα έλεγε συνεχώς: "Έξω βομβαρδίζει. Πρέπει να πάμε στο υπόγειο"», θυμάται ο πατέρας της, ο Άλεξ.

Με τόσες πολλές αλλαγές και αβεβαιότητα, η οικογένεια έχει προσκολληθεί σε αναμνήσεις της πατρίδας, όπως το μοναδικό πιρούνι που έφερε ο 13χρονος αδελφός της, Σάσα, από την κουζίνα τους στο Χάρκοβο. Βρισκόταν μέσα στο σακίδιο που άρπαξε καθώς έφευγαν. Τώρα όλοι τσακώνονται γι’ αυτό.

Άλλη μια υπενθύμιση της πατρίδας; Ένα αντίγραφο της επετηρίδας που έδειξε η Ιρίνα Σαχάν στο Χάρκοβο. Ένας φίλος της Σαχάν το έφερε στην Ισπανία το περασμένο φθινόπωρο, και οι Ντεμτσένκο οδήγησαν δύο ώρες μόνο για να το παραλάβουν. Η Ορόρα και η μαμά της, η Μαρίνα, απλώνονται στο κρεβάτι και ξεφυλλίζουν το βιβλίο. Η Μαρίνα δείχνει φωτογραφίες της Ορόρα και του καλύτερου φίλου της, Ντανιέλ, που τώρα βρίσκεται 4.000 μίλια μακριά στις Ηνωμένες Πολιτείες.

«Θυμάσαι που πάντα προσπαθούσες να κρατήσεις ένα μέρος για τον Ντάνιελ;» ρωτάει. «Θυμάσαι όταν η δασκάλα σου σας μάλωνε εσάς τους δύο επειδή ήσασταν πολύ ανόητοι;». Μιμείται την αυστηρή φωνή της Ιρίνα Σαχάν: «Ορόρα! Ντανιέλ!»

«Όχι, δεν θυμάμαι» λέει η Ορόρα.

«Δεν θυμάσαι; Μα μου το είπε η δασκάλα σου, η Ιρίνα» λέει η μαμά της.

«Δεν ξέρω. Δεν θυμάμαι» λέει η Ορόρα και γίνεται όλο και πιο ανυπόμονη. «Όχι, δεν συνέβη».

«Το έχεις ξεχάσει αυτό, έτσι δεν είναι;» λέει η Μαρίνα.

Το τραύμα εκδηλώνεται με διαφορετικούς τρόπους, αλλά τα παιδιά είναι ανθεκτικά. Όλα τα παιδιά στην τάξη του νηπιαγωγείου της Σαχάν, είτε έφυγαν από την Ουκρανία είτε έμειναν, έχουν βιώσει τραύμα τον τελευταίο χρόνο. Η αντιμετώπιση αυτών των δύσκολων συνθηκών μπορεί να εκδηλωθεί με πολύ διαφορετικούς τρόπους στα παιδιά, εξηγεί η Μαριάμ Κία-Κίτινγκ, ψυχολόγος και καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια στη Σάντα Μπάρμπαρα, η οποία μελετά τους πληθυσμούς των προσφύγων και των μεταναστών.

Η Κίνα-Κίτινγκ έχει δουλέψει με παιδιά που νιώθουν αβοήθητα ή αβέβαια, δυσκολεύονται να κοιμηθούν ή δυσκολεύονται να περιγράψουν με λόγια αυτό που τα ενοχλεί.

Ο χρόνος που πέρασαν μαζί ο Ντανιέλ και η Ορόρα στο νηπιαγωγείο «είναι τόσο μια οδυνηρή ανάμνηση όσο και όμορφη», λέει. Η απώλεια μνήμης, ή το μπλοκάρισμα των επώδυνων αναμνήσεων, είναι επίσης ένας από τους τρόπους με τους οποίους ο ανθρώπινος εγκέφαλος προσπαθεί να αντιμετωπίσει κάτι τραυματικό.

«Η απώλεια μνήμης της Ορόρα θα μπορούσε να σημαίνει ο εγκέφαλός της που τη βοηθά να αφήσει στην άκρη το παρελθόν και να προχωρήσει προς το μέλλον» εξηγεί. «Έχει πραγματικά πολλά να αντιμετωπίσει. Έχει τρεις γλώσσες, μια νέα χώρα και όλους τους άλλους παράγοντες που συμβαίνουν στη ζωή της».

Αλλά τα παιδιά είναι εξαιρετικά ανθεκτικά και ικανά να προσαρμόζονται, λέει η ίδια. «Παίρνουν νέες γλώσσες, παίρνουν τη νέα κουλτούρα, παίρνουν ακόμη και τη νέα ταυτότητα. Είναι ένας μηχανισμός επιβίωσης που λειτουργεί πραγματικά υπέρ μας όταν είμαστε νέοι».

Έχει περάσει πλέον πάνω από ένας χρόνος από τότε που αυτά τα παιδιά έκαναν πρόβες ποιημάτων, γελούσαν και μάθαιναν σε εκείνη την πράσινη και κίτρινη αίθουσα διδασκαλίας στο Χάρκοβο.

Αν και ο πόλεμος απέχει πολύ να τελειώσει, μια αντεπίθεση στα τέλη του περασμένου φθινοπώρου απώθησε τις ρωσικές δυνάμεις γύρω από την πόλη. Μερικές οικογένειες από την τάξη του νηπιαγωγείου έχουν επιστρέψει.

Η Σοφίγια Kuzmina καλωσορίζει την αλλαγή. Βαριέται λιγότερο και είναι πιο κοινωνική.

Ενώ το διαδικτυακό σχολείο γίνεται σπάνια, λόγω των συχνών διακοπών ρεύματος, τα μαθήματα τραγουδιού της έχουν ξαναρχίσει δια ζώσης. Σε ένα εξωσχολικό κέντρο όχι μακριά από το σπίτι της, προθερμαίνεται τραγουδώντας Do Re Mi Fa So, καθώς ο δάσκαλος παίζει τις νότες σε ένα πιάνο. Η Σοφίγια δουλεύει πάνω σε ένα σόλο και παίρνει το μικρόφωνο καθώς το οργανικό κομμάτι παίζει από τα ηχεία. Τα άλλα κορίτσια παρακολουθούν καθώς λικνίζεται και τραγουδάει το τραγούδι, μια επίφαση κανονικότητας σε μια ακόμα χαοτική εποχή.

Τα μαθήματα χορού βρίσκονται επίσης σε πλήρη εξέλιξη. Η Σοφίγια χωρίζεται, στριφογυρίζει και περιστρέφεται καθώς η ποπ μουσική ακούγεται στο στούντιο με τους καθρέφτες.

Στην άλλη άκρη της Ουκρανίας, στη Λβιβ, η μητέρα του Μπόχνταν, η Viktoria, εξακολουθεί να είναι ανένδοτη στο να μην ξεχνά ο Μπόχνταν τι συμβαίνει στη χώρα του. Επισκέπτονται συχνά το νεκροταφείο του Lychakiv, λίγα μόλις τετράγωνα από το διαμέρισμά τους, για να αποτίσουν φόρο τιμής σε όσους έχασαν τη ζωή τους σε αυτόν τον πόλεμο.

Ένα πρόσφατο απόγευμα, περπατούν αργά κατά μήκος των σειρών με τους φρεσκοσκαμμένους τάφους, τους λόφους χώματος που καλύπτονται από κορδέλες με εικόνες και λουλούδια, με μια ελαφριά σκόνη χιονιού να παρατείνεται στα πέταλα.

«Θέλω να το δει αυτό ο γιος μου. Να νιώσει αυτή τη θυσία».

Πίσω στο Χάρκοβο, στην τάξη του νηπιαγωγείου, οι καρέκλες και τα θρανία είναι τώρα στοιβαγμένα στο κέντρο, και τα βιβλία και τα παιχνίδια είναι όλα τακτοποιημένα. Υπάρχουν όμως ορισμένα πράγματα που η Iryna Sahan άφησε ανέπαφα. Τα ονόματα των παιδιών -Σοφίγια, Μπόχνταν, Ντανιέλ- είναι ακόμα καρφιτσωμένα στα ντουλάπια και στα κρεβάτια τους για τον μεσημεριανό ύπνο.

«Δεν μπορώ να τα αφαιρέσω» λέει η Σαχάν: «Αυτά είναι τα παιδιά μου και μέχρι τη στιγμή που θα έχω μια νέα ομάδα, δεν θα τα αφαιρέσω».

Στη γωνία, ακόμα σε εκείνο το τραπέζι δίπλα στο παράθυρο, υπάρχει ένα σύμπλεγμα γλαστρών, με παχιά πράσινα φύλλα -οι αφρικανικές βιολέτες που φύτεψαν τα παιδιά τις ημέρες πριν από την εισβολή.