Ο πόλεμος έχει αλλάξει μορφή σε όλα τα επίπεδα. Δεν ανταποκρίνεται σε αυτά που έχουμε διδαχθεί. Δεν κηρύσσεται πια επισήμως, δεν ακολουθεί η περίοδος ανακωχής, ούτε υπογράφονται πλέον συνθήκες ειρήνης, όπως παλαιότερα. Ο πόλεμος είναι αναπάντεχος, διεξάγεται με διάφορες μορφές και σε διαφορετικά σημεία. Κάποτε υπήρχε το πεδίο της μάχης και τα μετόπισθεν. Σήμερα οι επιχειρήσεις διεξάγονται παντού, σε κάθε σημείο, χωρίς διάκριση. Περαιτέρω, κάποτε γνωρίζαμε ποιοι μάχονται, ποια είναι τα αντίπαλα μέρη. Φορούσαν χαρακτηριστικές διακριτές στολές, υπήρχαν οι εμπόλεμοι και οι άμαχοι, διαφορετικό δίκαιο εφαρμοζόταν κατά περίπτωση. Σήμερα ο καθένας μπορεί να είναι όργανο του εχθρού δίπλα μας. Τέλος, κάποτε οι πόλεμοι εκτελούνταν αποκλειστικώς με πλοία, αεροπλάνα, άρματα και πυροβόλα. Σήμερα το τουφέκι και τη χειροβομβίδα έχουν αντικαταστήσει το πληκτρολόγιο και η οθόνη. Οι επιχειρήσεις διεξάγονται σε ξηρά, θάλασσα, αέρα, διάστημα και κυβερνοχώρο. Οι απειλές είναι μεικτού και πολυδιάστατου χαρακτήρα και λέγονται υβριδικές. Αν επιχειρήσουμε να ορίσουμε τις υβριδικές απειλές, θα λέγαμε ότι είναι: «... συνδυασμός καταναγκαστικής και ανατρεπτικής δραστηριότητας, συμβατικών και μη συμβατικών μεθόδων (π.χ., διπλωματικές, στρατιωτικές, οικονομικές, τεχνολογικές), που χρησιμοποιούνται με συντονισμένο τρόπο από κρατικούς ή μη κρατικούς παράγοντες για την επίτευξη ειδικών στόχων, παραμένοντας ωστόσο κάτω από το όριο της επίσημης κήρυξης πολέμου».

Ο ορισμός αυτός διατυπώθηκε σε σχετικό ανακοινωθέν (Joint Communication to the European Parliament And The Council, Joint Framework on Countering Hybrid Threats, a European Union Response, JOIN (2016) 18 final) και αποτελεί μια πρώτη απόπειρα της Ευρώπης να ψηλαφίσει το ζήτημα. Κρίσιμο είναι να θυμόμαστε πως οι υβριδικές απειλές στοχεύουν στη δημιουργία γενικής ασάφειας στην κοινωνία. Την 11η Απριλίου του 2017 ιδρύθηκε στο Ελσίνκι το Ευρωπαϊκό Κέντρο Αριστείας για την αντιμετώπιση των υβριδικών απειλών. Το Κέντρο στις μελέτες του περιγράφει τις υβριδικές απειλές ως εξής:

- «Τη συντονισμένη και συγχρονισμένη δράση, η οποία στοχεύει σκοπίμως σε συστημικά τρωτά σημεία των δημοκρατικών κρατών και θεσμών, μέσω ενός ευρέος φάσματος μέσων (πολιτικών, οικονομικών, στρατιωτικών, πολιτικών και πληροφοριών)».

-«Οι δραστηριότητες εκμεταλλεύονται το κατώφλι ανίχνευσης και απόδοσης ευθύνης, καθώς και τα όρια μεταξύ πολέμου και ειρήνης».

- «Στόχος είναι να επηρεάσουν διαφορετικές διαδικασίες λήψης αποφάσεων σε τοπικό (περιφερειακό), κρατικό ή θεσμικό επίπεδο για να ευνοήσουν εμμέσως και / ή να συμβάλλουν ευθέως στους στρατηγικούς στόχους του δρώντα, υπονομεύοντας παράλληλα ή / και βλάπτοντας τον στόχο». Ετσι, η Ευρωπαϊκή Ενωση αποφάσισε την ανάληψη 22 διαφορετικών δράσεων, αναγνωρίζοντας την απειλή, και ιδίως ότι «οι υβριδικές απειλές αποσκοπούν στην εκμετάλλευση των τρωτών σημείων μιας χώρας και συχνά προσπαθούν να υπονομεύσουν τις θεμελιώδεις δημοκρατικές αξίες και ελευθερίες».

Στο προσκήνιο

Για πρώτη φορά οι υβριδικές απειλές ήλθαν στο προσκήνιο έπειτα από ένα άρθρο του αρχηγού των ρωσικών Ενόπλων Δυνάμεων, στρατηγού Valery Gerasimov, στο περιοδικό «Voyenno-Promyshlennyi Kurier» την 26η Φεβρουαρίου 2013. Εκεί ο στρατηγός υπογράμμισε ότι κατά την εκτέλεση στρατιωτικών επιχειρήσεων χρησιμοποιούνται, εκτός από τις συμβατικές μεθόδους, και μη συμβατικές, σε αναλογία 1:4. Εκεί ρητά αναφέρονται έμμεσες και ασύμμετρες επιχειρήσεις που συμπληρώνουν τα παραδοσιακά μέσα. Αυτές οι έμμεσες επιχειρήσεις μπορεί να είναι προπαγάνδα και fake news πριν ή κατά τη διάρκεια της εκτέλεσης επιχειρήσεων, κυβερνοεπιθέσεις, ενίσχυση και υποστήριξη ειδικών ομάδων στο εσωτερικό μιας χώρας (ανταρτών, μειονοτήτων, αναρχικών κ.λπ.), καθώς και τρομοκρατικές ενέργειες κατά κρίσιμων υποδομών ή του περιβάλλοντος (δάση, θάλασσα, ύδατα κ.λπ.). Ως «κρίσιμες υποδομές» ή «υποδομές ζωτικής σημασίας» νοούνται τα περιουσιακά στοιχεία, συστήματα ή μέρη αυτών τα οποία είναι ουσιώδη για τη διατήρηση των λειτουργιών ζωτικής σημασίας της κοινωνίας, της υγείας, της ασφάλειας, της οικονομικής και κοινωνικής ευημερίας των μελών της και των οποίων η διακοπή λειτουργίας ή η καταστροφή θα είχε σημαντικό αντίκτυπο για τη χώρα, ως αποτέλεσμα της αδυναμίας διατήρησης των λειτουργιών αυτών. Και ενώ λαμβάνουμε μέτρα ασφαλείας σε φυσικό επίπεδο για τις υποδομές (περιφράξεις, κάμερες, κλειδαριές κ.λπ.) και σε ψηφιακό επίπεδο για τα πληροφοριακά συστήματα (firewalls, ειδικό software κ.λπ.), έχουμε αφεθεί στο γνωσιακό (cognitive) επίπεδο, εντελώς απροστάτευτοι. Οντως στα μυαλά μας δεν μπορεί να μπει firewall για να ελέγχουμε την προέλευση και την ποιότητα των ειδήσεων και των πληροφοριών που καταναλώνουμε, για αυτό και είμαστε τόσο ευάλωτοι στα fake news και στην προπαγάνδα, που καθιστούν το μαύρο άσπρο και το κακό καλό και τανάπαλιν. Είναι αναμενόμενο ότι κατά τη διάρκεια του 21ου αιώνα θα αναπλαισιοθετηθεί η έννοια της ασφάλειας (εσωτερική / εξωτερική), καθώς και η προσέγγισή της από τα ενδιαφερόμενα μέρη (κράτη και υπηρεσίες). Η παραδοσιακή διάκριση δεν έχει πλέον νόημα.

Οι παράγοντες

Σε κάθε περίπτωση, τρεις είναι οι παράγοντες που έχουν συμβάλει στη σύγχυση των ορίων μεταξύ εσωτερικής και εξωτερικής ασφαλείας:

Η παγκοσμιοποίηση.

Οι μεταναστευτικές ροές.

Η ψηφιοποίηση του κόσμου μας.

Γιατί να βομβαρδίσεις, λοιπόν, μια πόλη και μια χώρα, όταν μπορείς να την αποσταθεροποιήσεις, εκμεταλλευόμενος ή συμβάλλοντας σε περιβαλλοντολογικές καταστροφές (πυρκαγιές, μολύνσεις περιβάλλοντος κ.ά.). Γιατί να καταστρέψεις με κατευθυνόμενο βλήμα μια νοσοκομειακή υποδομή, όταν μπορείς να στείλεις 2.000 δύστυχους (μετανάστες - πρόσφυγες) να ζητήσουν εκεί θεραπεία, όταν μπορείς να ενισχύσεις περιθωριακές ομάδες σε μέσα, υλικά και ανθρώπινο δυναμικό ώστε να δημιουργήσεις εξεγερσιακές καταστάσεις μέσα σε μια χώρα, όταν μπορείς να εξαρθρώσεις εξ αποστάσεως τραπεζικές λειτουργίες, τηλεπικοινωνίες ή ενεργειακές υποδομές με κυβερνοεπιθέσεις, όταν μπορείς να διασπείρεις fake news και να δημιουργήσεις αμφιβολίες στον πληθυσμό για την εμπιστοσύνη του στο θεσμικό του σύστημα και τις βασικές δημοκρατικές πολιτειακές του λειτουργίες, όταν μπορείς με ελεγχόμενες τρομοκρατικές ενέργειες να διασπείρεις φόβο; Αυτή είναι η φύση των υβριδικών απειλών και με τις μορφές αυτές θα συνεχίσουν να εκδηλώνονται και να μας απασχολούν.

Του Θανάση Κοσμόπουλου, ταγματάρχης ε.α. Αναλυτής Διεθνούς Ασφάλειας 

Δημοσιεύθηκε στο Strategies and Policies 28/7/2018