Έντονο πολιτικό διαξιφισμό έχει προκαλέσει η ανακοίνωση της Ελληνικής Αστυνομίας ότι απαγορεύονται όλες οι δημόσιες υπαίθριες συναθροίσεις, στις οποίες συμμετέχουν τέσσερα ή περισσότερα άτομα από τις 6 τα ξημερώματα της Κυριακής 15ης Νοεμβρίου έως και τις 9 το βράδυ της 18ης.

Η απόφαση αυτή, που σχετίζεται με τις καθιερωμένες μαζικές εκδηλώσεις και την πορεία από το Πολυτεχνείο στην αμερικάνικη πρεσβεία, ελήφθη στο πλαίσιο των μέτρων προστασίας από τον κοροναϊό για τη διαφύλαξη της δημόσιας υγείας. Δοθέντος ότι η απόφαση αυτή επέφερε μια ευρεία συζήτηση κατά την οποία έχει διατυπωθεί και η άποψη ότι πρόκειται για μια ενέργεια αντιδημοκρατική και αντισυνταγματική (που πλήττει τον πυρήνα του συνταγματικού δικαιώματος του «συνέρχεσθαι», άρθρο 11 Συντ. ) είναι ενδιαφέρον να εξετάσουμε αν και κατά πόσο ευσταθεί νομικά μια τέτοια άποψη.

Κατ’ αρχάς, σύμφωνα με το άρθρο 11 του Ελληνικού Συντάγματος (Δικαίωμα του συνέρχεσθαι), «οι Έλληνες έχουν το δικαίωμα να συνέρχονται ήσυχα (..). Οι υπαίθριες συναθροίσεις μπορούν να απαγορευτούν με αιτιολογημένη απόφαση της αστυνομικής αρχής, γενικά, αν εξαιτίας τους επίκειται σοβαρός κίνδυνος για τη δημόσια ασφάλεια (…), όπως νόμος ορίζει».

Κατά συνέπεια, το ίδιο το άρθρο 11 Σ., παραπέμπει σε δυνατή περιστολή του δικαιώματος του «συνέρχεσθαι» στην περίπτωση σοβαρού κινδύνου για τη δημόσια ασφάλεια, που θα ορίζεται από Νόμο. Και στη συγκεκριμένη περίπτωση η προϋπόθεση αυτή πληρούται, καθώς η πανδημία συνιστά κίνδυνο για τη δημόσια υγεία και άρα ασφάλεια, τον οποίο η κυβέρνηση έχει ήδη επιχειρήσει να αποσοβήσει με συγκεκριμένη νομοθεσία.

Άλλωστε, όπως ορίζεται με το άρθρο 25 Σ: (Αρχή του κοινωνικού κράτους δικαίου, προστασία θεμελιωδών δικαιωμάτων), «το Kράτος δικαιούται να αξιώνει από όλους τους πολίτες την εκπλήρωση του χρέους της κοινωνικής αλληλεγγύης». Συνεπώς, η πολιτεία δικαιούται να αξιώνει με Νόμο τον αυτοπεριορισμό κάποιων δικαιωμάτων μας για χάρη των δικαιωμάτων του ΣΥΝΟΛΟΥ, και εν προκειμένω για χάρη των θεμελιωδών, υπέρτατων δικαιωμάτων της ζωής και της υγείας.

Επίσης, σύμφωνα με το άρθρο 5 Σ. (Ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας, προσωπική ελευθερία), «1. Kαθένας έχει δικαίωμα να αναπτύσσει ελεύθερα την προσωπικότητά του και να συμμετέχει στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της Xώρας, εφόσον δεν προσβάλλει τα δικαιώματα των άλλων (…). Συνεπώς, η όποια άσκηση δικαιώματος (ενδεχομένως και του «συνέρχεσθαι») δύναται να θεωρηθεί καταχρηστική αν προσβάλλει δικαιώματα τρίτων, και μάλιστα θεμελιώδη, όπως αυτά της ζωής και της υγείας του συνόλου.

Επιπρόσθετα, πρέπει να σημειωθεί ότι και το διεθνές δίκαιο (το οποίο βάσει του άρθρου 28 Σ. είναι αναπόσπαστο μέρος του εσωτερικού ελληνικού δικαίου και υπερισχύει από κάθε άλλη αντίθετη διάταξη νόμου), προβλέπει τον περιορισμό του δικαιώματος της κυκλοφορίας και του «συνέρχεσθαι» στο πλαίσιο της προστασίας της δημόσιας υγείας.

Συγκεκριμένα, τόσο στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) όσο και στο Διεθνές Σύμφωνο για τα Ατομικά Δικαιώματα, στο πλαίσιο της προστασίας της δημόσιας ασφάλειας και δημόσιας υγείας (που αναμφίβολα διακυβεύονται λόγω του κοροναϊού) δύναται να περιοριστεί η ελευθερία του «συνέρχεσθαι» (άρθρο 11 ΕΣΔΑ και Άρθρα 21-22 Διεθνούς Συμφώνου) καθώς και η ελευθερία κυκλοφορίας (άρθρο 2 του Πρωτοκόλλου αριθ. 4 της ΕΣΔΑ και άρθρο 12 Διεθνούς Συμφώνου). Μάλιστα με σαφή διατύπωση στο άρθρο 11 της ΕΣΔΑ επισημαίνεται ότι το δικαίωμα του συνέρχεσθαι «δεν απαγορεύει την επιβολήν νομίμων περιορισμών εις την άσκησιν των δικαιωμάτων τούτων υπό μελών των ενόπλων δυνάμεων, της αστυνομίας (…)». Συνεπώς, τόσο υπό το φως του ελληνικού όσο και του διεθνούς δικαίου η συναφής απόφαση της Ελληνικής Αστυνομίας είναι συμβατή με το δίκαιο των θεμελιωδών ελευθεριών του ατόμου.

Πρέπει δε να σημειωθεί ότι η ζωή και η Δημόσια υγεία προστατεύονται σε τέτοιο βαθμό από το Διεθνές Δίκαιο, ώστε αυτό προβλέπει ακόμη περισσότερους περιορισμούς και παρεκκλίσεις από τις ατομικές ελευθερίες. Συγκεκριμένα, το Διεθνές Σύμφωνο και η Ευρωπαϊκή Σύμβαση επιτρέπουν παρεκκλίσεις από την υποχρέωση προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε περιόδους δημόσιας έκτακτης ανάγκης που απειλεί τη ζωή ενός έθνους (άρθρο 4 Διεθνούς Συμφώνου και άρθρο 15 της ΕΣΔΑ).

Το άρθρο 15 της ΕΣΔΑ επιτρέπει, λοιπόν, στα συμβαλλόμενα κράτη ακόμη και να παρεκκλίνουν των ατομικών ελευθεριών σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης. Η δε πανδημία COVID-19 εμπίπτει σαφώς στον ορισμό της έκτακτης ανάγκης.

Πρέπει, όμως, να τονιστεί, παρεμπιπτόντως, ότι αναφορικά με το δικαίωμα του «συνέρχεσθαι» οι όποιοι περιορισμοί χωρούν για την προστασία της υγείας ακόμη και χωρίς έκτακτη ανάγκη, δηλαδή χωρίς το άρθρο 15.

Ανακεφαλαιώνοντας πρέπει να τονίσουμε ότι ορισμένα ανθρώπινα δικαιώματα όπως το δικαίωμα της ζωής είναι απόλυτα και δεν επιτρέπουν κανέναν περιορισμό. Ωστόσο, τα περισσότερα ανθρώπινα δικαιώματα δεν είναι απόλυτα, αλλά σχετικά και μπορούν να περιοριστούν, στο πλαίσιο βέβαια συγκεκριμένων ορίων. Τέτοια δικαιώματα είναι και η ελευθερία της κυκλοφορίας και το δικαίωμα του «συνέρχεσθαι». Σε αυτά επιτρέπονται περιορισμοί αρκεί αυτοί να ορίζονται από το Νόμο, να έχουν συγκεκριμένο νόμιμο στόχο (όπως η δημόσια υγεία) και να είναι απαραίτητοι και αναλογικοί σε μια δημοκρατική κοινωνία. Οι περιορισμοί αυτοί επιτρέπουν την εξισορρόπηση των ατομικών και συλλογικών συμφερόντων, των δικαιωμάτων του «Εσύ» με τα δικαιώματα του «ΕΜΕΙΣ». Ενσωματώνονται δε τόσο στο Διεθνές όσο και στο εθνικό Δίκαιο.

Συνεπώς, ο εν προκειμένω περιορισμός της κυκλοφορίας και του σχετικού δικαιώματος του «συνέρχεσθαι» για χάρη της προστασίας της ζωής των τρίτων και της δημόσιας υγείας είναι απόλυτα συμβατός με το Σύνταγμα και, εν γένει, την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Κυρίως όμως είναι συμβατός με την ανθρωπιστική συλλογιστική του Μακρυγιάννη: πρέπει να «Είμαστε εις το «εμείς» κι όχι εις το «εγώ»!

*Της Δρ. Ασπασίας Αλιγιζάκη, Δικηγόρου, καθηγήτριας Νομικής Sorbonne Paris Nord /IDEF