ΕΚΤΑΚΤΗ ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΑ
Νίκος Καζαντζάκης «Ο βραχόκηπος»: Το Σάββατο 2 Ιανουαρίου το αριστούργημα το μεγάλου λογοτέχνη με τα ΠΑΡΑΠΟΛΙΤΙΚΑ
«Ο Βραχόκηπος είναι η ιστορία ενός ανθρώπου που προσπαθεί να σώσει την ψυχή του, έχοντας, ωστόσο, έντονη την επίγνωση ότι άλλοι γύρω του μάχονται για την ίδια τους τη ζωή και τον καλούν να ενωθεί μαζί τους. Ίσως κανένα άλλο έργο τού Νίκου Καζαντζάκη δεν πλησιάζει τόσο στο να μας δώσει ολόκληρο το μέτρο τού πνευματικού αγώνα του, όσο αυτό το μυθιστόρημα, που γράφτηκε στο ζενίθ τής βίαιης σύγκρουσης μεταξύ Ιαπωνίας και Κίνας.»
(Από την αγγλική έκδοση Nikos Kazantzakis, The Rock Garden, Simon and Schuster, New York 1963.)
Ο Νίκος Καζαντζάκης έγραψε τον Βραχόκηπο απευθείας στα γαλλικά, γλώσσα στην οποίαν έμελλε να εκδοθεί το 1959, δύο χρόνια μετά τον θάνατό του. Η ελληνική έκδοση περιλαμβάνει, εκτός από το κείμενο του μυθιστορήματος, Πρόλογο και Σημείωμα του Παντελή Πρεβελάκη, ο οποίος το μετέφρασε στα ελληνικά.
«Όταν ο Καζαντζάκης έκανε το πρώτο του ταξίδι στην ʼπω Ανατολή το 1936, συγκινήθηκε βαθιά από τον γαλήνιο και αφοσιωμένο ηρωισμό των δύο ανταγωνιστικών φυλών: των Κινέζων, που ξεσηκώνονταν απελπισμένα ενάντια στους εχθρούς και στους δικούς τους αφέντες, και των Ιαπώνων, που αφιερώνονταν σε μιαν ανένδοτη και πολεμόχαρη λατρεία. Ο Καζαντζάκης, που πάντα ενδιαφερόταν για την προσπάθεια του ανθρώπου να διαγάγει έναν ηρωικό βίο, κεντρίσθηκε από τις ομοιότητες που βρήκε μεταξύ τής Ανατολικής σκέψης και της δικής του φιλοσοφίας, και επέστρεψε στην Ευρώπη για να διοχετεύσει όλες του τις εμπειρίες και τις παρατηρήσεις σ’ αυτό το λυρικό και παθιασμένο μυθιστόρημα. Η δράση τού Βραχόκηπου εξελίσσεται σε δύο επίπεδα εμπειρίας: Πρώτα, είναι η ιστορία τού Ευρωπαίου ταξιδιώτη που ερωτεύεται την κόρη ενός Κινέζου μανδαρίνου και εμπλέκεται στους κινδύνους τής επαναστατικής δράσης και του ωμού πολέμου. Όμως, Ο Βραχόκηπος είναι κάτι παραπάνω από ένα μυθιστόρημα έρωτα, ίντριγκας και ανδρείας. Είναι μια σε βάθος μελέτη των ίδιων των συγκρούσεων και των επιθυμιών τού Καζαντζάκη: ο ήρωας του μυθιστορήματος, ο ανικανοποίητος περιπλανώμενος που αποζητά μια πνευματική σιγουριά ανάμεσα στις μεγάλες θρησκείες και φιλοσοφίες τής Ανατολής, είναι ο ίδιος ο Νίκος Καζαντζάκης. Ελκόμενος στη μάχη, μπαίνοντας στον πειρασμό να δεσμεύσει τον εαυτό του σε ένα σκοπό, ρουφώντας ολόκληρο το περίπλοκο πνεύμα τής Κίνας, ο Καζαντζάκης κατορθώνει αριστοτεχνικά να “προβάλει” τη δική του προσωπικότητα μέσα στη μυθοπλασία μιας συγκινητικής ιστορίας αγάπης και στην πραγματικότητα της απέραντης αναταραχής.»
(Από την αγγλική έκδοση Nikos Kazantzakis, The Rock Garden, Simon and Schuster, New York 1963.)
«Γραμμένο στα γαλλικά στην Αίγινα, το 1936, μετά την επιστροφή τού συγγραφέα από το πρώτο ταξίδι του στην Κίνα και την Ιαπωνία [...]. Φαίνεται πως γράφοντας αυτό το βιβλίο θέλησε να αποκρυσταλλώσει τη σύγκρουση που ξέσπασε μέσα του από το ταξίδι του στην ʼπω Ανατολή. Ο Βραχόκηπος αγγίζει την ταξιδιωτική αφήγηση και την αυτοκριτική, την ιστορική αφήγηση και την αυτοβιογραφία, την ποίηση και την πνευματική άσκηση. Ο Καζαντζάκης πολλές φορές επανέλαβε ότι η πιο μεγάλη έγνοια τής ζωής του υπήρξε η διττότητα η έμφυτη σε κάθε τι και ο ακατανόητος ανταγωνισμός ανάμεσα στα στοιχεία τής μεγάλης ενότητας. Γι’ αυτόν, η συμφιλίωση της πράξης και της σκέψης, του καλού και του κακού, του σκότους και του φωτός, της σάρκας και του πνεύματος, υπήρξε για τον άνθρωπο ο μόνος τρόπος να τα υπερβεί και να φτάσει τον Θεό – όνομα που έδωσε σε μιαν ελευθερία που δεν μπορούσε να κατακτηθεί παρά μόνο με μια νικητήρια συνεργασία με όλες τις δυνάμεις τής ζωής.»
(Από τη γαλλική έκδοση Nikos Kazantzaki, Le Jardindes rochers,
Editions du Rocher, collection Alphée, Monaco 1991.)
Ο Παντελής Πρεβελάκης, που μετέφρασε τον Βραχόκηπο στα ελληνικά από το γαλλικό πρωτότυπο, σχολιάζει το μυθιστόρημα στο περίφημο βιβλίο του Ο Ποιητής και το Ποίημα της Οδύσσειας (σελ. 262-266). Ενδεικτικώς παραθέτουμε:
«[...] Το θέμα είναι [...] η διπλή πορεία τού ήρωα: μέσα από τις περιπέτειες της καρδιάς και του πνεύματός του, ανεβαίνει ολοένα σε μιαν ηρωική αντίληψη του Χρέους· από επεισόδιο σε επεισόδιο της δοκιμασίας του, περιγράφει στη γλώσσα των ιδεών την ανάβασή του. Διπλή πορεία. Καταλήγει στον “Κήπο των Βράχων”, έναν κήπο δίχως λουλούδια, δίχως δέντρα, δίχως νερό· αλλά που με τους βράχους του δίνει την εικόνα τής ελεύθερης ψυχής, που δεν έχει ψευδαισθήσεις, δεν έχει ελπίδες. Η κύρια δοκιμασία τού αφηγητή συνίσταται στο ερωτικό πάθος που του εμπνέει μια παρθενική Κινεζούλα, θυγατέρα τού σεβάσμιου μανταρίνου που τον φιλοξενεί. [...] Ο άντρας, τελικώς, απαρνιέται θεληματικά την ευτυχία για ν’ αφιερωθεί στην πνευματική του άθληση· η γυναίκα αφήνει να συνεπαρθεί από την κοινωνική Επανάσταση, εκπληρώνοντας και κείνη το χρέος της – χρέος υποταγής τού εγώ σ’ έναν υπερατομικό σκοπό. Η παράλληλη πορεία των εραστών προς τη θυσία υπομνηματίζεται από την περιπαθέστερη ανάλυση των συναισθημάτων: ερωτική μέθη, έξαρση, μυστηριώδεις τύψεις, σπαραγμός... Η έλξη που νιώθει ο ήρωας για μια γυναίκα ξένης ράτσας τού προξενεί ηδονικά φρικιάσματα. Η έξαψή του υποθάλπεται από τη συμμετοχή του σε εξωτικές τελετουργίες, από βιώματα τρυφερά και απάνθρωπα. Οι χιλιετίες και το παρόν, τα μνημεία κι οι καρποί τής γης συναιρούνται σε μια γεύση στάχτης· η ευτυχία προσφέρεται με τις πιο εκλεπτυσμένες και τρυφηλές μορφές· ο θάνατος ενεδρεύει, θαρρείς, σα φίδι στους ροδώνες και σα δηλητήριο στα εδέσματα των συμποσίων... Πού έκρυβε ο Καζαντζάκης τόση αβρότητα; Πού έχει εκμάθει αυτή τη λεπτεπίλεπτη τεχνουργία; Θαύμα τής πρωτεϊκής δύναμης του ποιητή να εισχωρεί σ’ όλους τούς κόσμους! [...] Η γαλλική γλώσσα που υιοθέτησε εδώ ο Καζαντζάκης ήταν χωρίς άλλο η καταλληλότερη για να εκφράσει τη φαντασμαγορία τής ʼπω Ανατολής: η ψυχή της έχει αυξήσει και εξευγενίσει την ψυχή του. [...] Ερωτοτροπεί με το γαλλικό λόγο –όπου χύθηκαν εξαρχής οι σελίδες τής αφήγησης– σαν ξωμάχος με παλατιανή. Η διπλή πορεία τού ήρωα –μέσα από τον κόσμο των αισθητών, μέσα από τον κόσμο τού πνεύματος– υπηρετείται από δυο φωνές...»
(Από την αγγλική έκδοση Nikos Kazantzakis, The Rock Garden, Simon and Schuster, New York 1963.)
Ο Νίκος Καζαντζάκης έγραψε τον Βραχόκηπο απευθείας στα γαλλικά, γλώσσα στην οποίαν έμελλε να εκδοθεί το 1959, δύο χρόνια μετά τον θάνατό του. Η ελληνική έκδοση περιλαμβάνει, εκτός από το κείμενο του μυθιστορήματος, Πρόλογο και Σημείωμα του Παντελή Πρεβελάκη, ο οποίος το μετέφρασε στα ελληνικά.
«Όταν ο Καζαντζάκης έκανε το πρώτο του ταξίδι στην ʼπω Ανατολή το 1936, συγκινήθηκε βαθιά από τον γαλήνιο και αφοσιωμένο ηρωισμό των δύο ανταγωνιστικών φυλών: των Κινέζων, που ξεσηκώνονταν απελπισμένα ενάντια στους εχθρούς και στους δικούς τους αφέντες, και των Ιαπώνων, που αφιερώνονταν σε μιαν ανένδοτη και πολεμόχαρη λατρεία. Ο Καζαντζάκης, που πάντα ενδιαφερόταν για την προσπάθεια του ανθρώπου να διαγάγει έναν ηρωικό βίο, κεντρίσθηκε από τις ομοιότητες που βρήκε μεταξύ τής Ανατολικής σκέψης και της δικής του φιλοσοφίας, και επέστρεψε στην Ευρώπη για να διοχετεύσει όλες του τις εμπειρίες και τις παρατηρήσεις σ’ αυτό το λυρικό και παθιασμένο μυθιστόρημα. Η δράση τού Βραχόκηπου εξελίσσεται σε δύο επίπεδα εμπειρίας: Πρώτα, είναι η ιστορία τού Ευρωπαίου ταξιδιώτη που ερωτεύεται την κόρη ενός Κινέζου μανδαρίνου και εμπλέκεται στους κινδύνους τής επαναστατικής δράσης και του ωμού πολέμου. Όμως, Ο Βραχόκηπος είναι κάτι παραπάνω από ένα μυθιστόρημα έρωτα, ίντριγκας και ανδρείας. Είναι μια σε βάθος μελέτη των ίδιων των συγκρούσεων και των επιθυμιών τού Καζαντζάκη: ο ήρωας του μυθιστορήματος, ο ανικανοποίητος περιπλανώμενος που αποζητά μια πνευματική σιγουριά ανάμεσα στις μεγάλες θρησκείες και φιλοσοφίες τής Ανατολής, είναι ο ίδιος ο Νίκος Καζαντζάκης. Ελκόμενος στη μάχη, μπαίνοντας στον πειρασμό να δεσμεύσει τον εαυτό του σε ένα σκοπό, ρουφώντας ολόκληρο το περίπλοκο πνεύμα τής Κίνας, ο Καζαντζάκης κατορθώνει αριστοτεχνικά να “προβάλει” τη δική του προσωπικότητα μέσα στη μυθοπλασία μιας συγκινητικής ιστορίας αγάπης και στην πραγματικότητα της απέραντης αναταραχής.»
(Από την αγγλική έκδοση Nikos Kazantzakis, The Rock Garden, Simon and Schuster, New York 1963.)
«Γραμμένο στα γαλλικά στην Αίγινα, το 1936, μετά την επιστροφή τού συγγραφέα από το πρώτο ταξίδι του στην Κίνα και την Ιαπωνία [...]. Φαίνεται πως γράφοντας αυτό το βιβλίο θέλησε να αποκρυσταλλώσει τη σύγκρουση που ξέσπασε μέσα του από το ταξίδι του στην ʼπω Ανατολή. Ο Βραχόκηπος αγγίζει την ταξιδιωτική αφήγηση και την αυτοκριτική, την ιστορική αφήγηση και την αυτοβιογραφία, την ποίηση και την πνευματική άσκηση. Ο Καζαντζάκης πολλές φορές επανέλαβε ότι η πιο μεγάλη έγνοια τής ζωής του υπήρξε η διττότητα η έμφυτη σε κάθε τι και ο ακατανόητος ανταγωνισμός ανάμεσα στα στοιχεία τής μεγάλης ενότητας. Γι’ αυτόν, η συμφιλίωση της πράξης και της σκέψης, του καλού και του κακού, του σκότους και του φωτός, της σάρκας και του πνεύματος, υπήρξε για τον άνθρωπο ο μόνος τρόπος να τα υπερβεί και να φτάσει τον Θεό – όνομα που έδωσε σε μιαν ελευθερία που δεν μπορούσε να κατακτηθεί παρά μόνο με μια νικητήρια συνεργασία με όλες τις δυνάμεις τής ζωής.»
(Από τη γαλλική έκδοση Nikos Kazantzaki, Le Jardindes rochers,
Editions du Rocher, collection Alphée, Monaco 1991.)
Ο Παντελής Πρεβελάκης, που μετέφρασε τον Βραχόκηπο στα ελληνικά από το γαλλικό πρωτότυπο, σχολιάζει το μυθιστόρημα στο περίφημο βιβλίο του Ο Ποιητής και το Ποίημα της Οδύσσειας (σελ. 262-266). Ενδεικτικώς παραθέτουμε:
«[...] Το θέμα είναι [...] η διπλή πορεία τού ήρωα: μέσα από τις περιπέτειες της καρδιάς και του πνεύματός του, ανεβαίνει ολοένα σε μιαν ηρωική αντίληψη του Χρέους· από επεισόδιο σε επεισόδιο της δοκιμασίας του, περιγράφει στη γλώσσα των ιδεών την ανάβασή του. Διπλή πορεία. Καταλήγει στον “Κήπο των Βράχων”, έναν κήπο δίχως λουλούδια, δίχως δέντρα, δίχως νερό· αλλά που με τους βράχους του δίνει την εικόνα τής ελεύθερης ψυχής, που δεν έχει ψευδαισθήσεις, δεν έχει ελπίδες. Η κύρια δοκιμασία τού αφηγητή συνίσταται στο ερωτικό πάθος που του εμπνέει μια παρθενική Κινεζούλα, θυγατέρα τού σεβάσμιου μανταρίνου που τον φιλοξενεί. [...] Ο άντρας, τελικώς, απαρνιέται θεληματικά την ευτυχία για ν’ αφιερωθεί στην πνευματική του άθληση· η γυναίκα αφήνει να συνεπαρθεί από την κοινωνική Επανάσταση, εκπληρώνοντας και κείνη το χρέος της – χρέος υποταγής τού εγώ σ’ έναν υπερατομικό σκοπό. Η παράλληλη πορεία των εραστών προς τη θυσία υπομνηματίζεται από την περιπαθέστερη ανάλυση των συναισθημάτων: ερωτική μέθη, έξαρση, μυστηριώδεις τύψεις, σπαραγμός... Η έλξη που νιώθει ο ήρωας για μια γυναίκα ξένης ράτσας τού προξενεί ηδονικά φρικιάσματα. Η έξαψή του υποθάλπεται από τη συμμετοχή του σε εξωτικές τελετουργίες, από βιώματα τρυφερά και απάνθρωπα. Οι χιλιετίες και το παρόν, τα μνημεία κι οι καρποί τής γης συναιρούνται σε μια γεύση στάχτης· η ευτυχία προσφέρεται με τις πιο εκλεπτυσμένες και τρυφηλές μορφές· ο θάνατος ενεδρεύει, θαρρείς, σα φίδι στους ροδώνες και σα δηλητήριο στα εδέσματα των συμποσίων... Πού έκρυβε ο Καζαντζάκης τόση αβρότητα; Πού έχει εκμάθει αυτή τη λεπτεπίλεπτη τεχνουργία; Θαύμα τής πρωτεϊκής δύναμης του ποιητή να εισχωρεί σ’ όλους τούς κόσμους! [...] Η γαλλική γλώσσα που υιοθέτησε εδώ ο Καζαντζάκης ήταν χωρίς άλλο η καταλληλότερη για να εκφράσει τη φαντασμαγορία τής ʼπω Ανατολής: η ψυχή της έχει αυξήσει και εξευγενίσει την ψυχή του. [...] Ερωτοτροπεί με το γαλλικό λόγο –όπου χύθηκαν εξαρχής οι σελίδες τής αφήγησης– σαν ξωμάχος με παλατιανή. Η διπλή πορεία τού ήρωα –μέσα από τον κόσμο των αισθητών, μέσα από τον κόσμο τού πνεύματος– υπηρετείται από δυο φωνές...»
