1. Οι μεγάλοι «ασθενείς» του Παγκόσμιου Τουρισμού

Σύμφωνα με το World Travel and Tourism Council, που εκπροσωπεί τη διεθνή τουριστική βιομηχανία, τα ταξίδια και ο τουρισμός συνεισέφεραν το 2018 με 8,8 τρισεκατομμύρια δολάρια στην παγκόσμια οικονομία, κάτι που αναλογεί στο 10,4% περίπου του συνόλου της διεθνούς οικονομικής δραστηριότητας. Το συμβούλιο εκτιμά ότι τα ταξίδια και ο τουρισμός μεταφράζονται έτσι σε 319 εκατομμύρια θέσεις εργασίας σε όλο τον κόσμο.

Με την «κοινωνική ύφεση», την έξαρση του απομονωτισμού κάτω από το βάρος του φόβου της πρωτόγνωρης υγειονομικής κρίσης, που ήρθε για ν’αλλάξει τον κόσμο όπως τον ξέραμε ως τώρα και εκατομμύρια ανθρώπους σε όλο τον κόσμο να μένουν στο σπίτι, προκειμένου να συνεισφέρουν στον περιορισμό της εξάπλωσης της πανδημίας, η κοινωνικότητά μας και η κουλτούρα των διεθνών σχέσεων άλλαξαν μέσα σε μέρες, με πρώτο μεγάλο θύμα τις πολύτιμες κοινωνικές συνήθειές μας και όλα όσα ως τώρα θεωρούσαμε δεδομένα και συνταγματικά δικαιώματα σε ολόκληρο τον κόσμο: το ταξίδι ως κουλτούρα ελεύθερης κοινωνικοποίησης, αυτοβελτίωσης, περιπέτειας, αναψυχής και ελεύθερης διαπολιτισμικής επαφής, αλλά και το κεκτημένο της ελεύθερης διακίνησης στον κόσμο. Ένας πόλεμος με αόρατο εχθρό, με αναπόφευκτη οικονομική ύφεση και παύση κανονικότητας, με πρώτηπαράπλευρη απώλεια το διεθνή τουρισμό.

Στη μοιραία αυτή εξίσωση οικονομικής ύφεσης και κοινωνικής ύφεσης που προκάλεσε η υγειονομική κρίση του COVID-19, αρκετές εταιρείες σε χώρες που πλήττονται περισσότερο από την ασθένεια αγωνίζονται να επιβιώσουν, με πρώτους μεγάλους ασθενείς στις Ηνωμένες Πολιτείες και το Ηνωμένο Βασίλειο-χώρες που πλήττονται περισσότερο από την πανδημία- τις αερομεταφορές, την ακτοπλοϊα και την κρουαζιέρα, απειλώντας τον παγκόσμιο τουρισμό με κραχ που οι αναλυτές και οι παγκόσμιοι οίκοι αξιολόγησης των αγορών παρομοιάζουν μόνο με το κραχ του 1930.

Μετά και την πρωτόγνωρη δήλωση κολοσών του τουρισμού, όπως της Disney land, ότι δεν είναι σε θέση να πληρώσουν τους χιλιάδες εργαζομένους τους για τους επόμενους μήνες, αλλά και την πτώχευση της αεροπορικής Virgin Αυστραλίας, η διεθνής «επιδημία» πτωχεύσεων φαίνεται να μην έχει τέλος, με τρεις περιφερειακές αεροπορικές εταιρείες των ΗΠΑ που εκτελούν διεθνή και εσωτερικά δρομολόγια, να έχουν ήδη υποβάλει αίτηση πτώχευσης και την δυσοίωνη πρόβλεψη ότι οι επιβάτες και οι μετακινήσεις θα μειωθούν το 2020 σε ποσοστό που αγγίζει μέχρι και το 70%. Για να αποφευχθεί η κατάρρευση, οι αερομεταφορείς των ΗΠΑ έχουν αποδεχθεί ήδη 58 δισεκατομμύρια δολάρια σε δάνεια και επιδοτήσεις μισθοδοσίας ως μέρος του πακέτου τόνωσης από την κυβέρνηση των ΗΠΑ.

Σε απόλυτους αριθμούς, ο τουρισμός στις Ηνωμένες Πολιτείες θα δει τις μεγαλύτερες απώλειες - σε μεγάλο βαθμό λόγω του μεγέθους της οικονομίας- ενώ έξι από τις 10 κορυφαίες τουριστικές χώρες θα πληγούν βαρύτερα, σύμφωνα με τα στοιχεία του Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού των Ηνωμένων Εθνών (UNWT), αφού η πανδημία θα προκαλέσει όπως εκτιμάται ακαθορίστου μεγέθους ύφεση και στον κλάδο της κρουαζιέρας, με τη φήμη της κρουαζιέρας ως «άνετο οργανωμένο ταξίδι χωρίς προβλήματα» να έχει ανεπανόρθωτα πληγεί και την ενεργειακή κρίση που κλιμακώνεται να δυσκολεύει ακόμα και τον ανεφοδιασμό της παγκόσμιας ακτοπλοϊας και την επάνδρωση των πληρωμάτων λόγω των περιορισμών στις αερομεταφορές.

Σ’ ένα διάγραμμα των 20 μεγαλύτερων οικονομιών του τουρισμού, που παρουσιάζεται από το UNWTO, η Ταϊλάνδη και οι Φιλιππίνες φαίνονται να πλήττονται περισσότερο, αφού βασίζονται στον τουρισμό για περισσότερο από το ένα πέμπτο του ΑΕΠ τους, ενώ δύο από τις χώρες που έχουν πληγεί περισσότερο από το ξέσπασμα του κοροναϊού, φαίνεται να είναι οι γειτονικές μας Ισπανία και Ιταλία, οι οικονομίες των οποίων βασίζονται επίσης σε μεγάλο βαθμό στο τουριστικό τους προϊόν.

Την πιο σοβαρή οικονομική καταστροφή, ωστόσο, σύμφωνα με την ίδια έρευνα του Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού, πιθανότατα θα υποστούν τα μικρά νησιωτικά κράτη, που έχουν εξαρτήσει ολόκληρες τις οικονομίες τους από τους υπερπόντιους ταξιδιώτες που επισκέπτονται τις εξωτικές παραλίες και τα θέρετρα τους, καθώς από τις 20 κορυφαίες χώρες στον παγκόσμιο τουριστικό χάρτη που εξαρτώνται περισσότερο από τα ταξίδια και τον τουρισμό ως πηγή του ΑΕΠ, οι 15 είναι οι μικρές νησιωτικές χώρες. Η Ισλανδία π.χ., της οποίας η οικονομία υπέστη βαθιά πτώση κατά τη διάρκεια της χρηματοπιστωτικής κρίσης του 2008, βρίσκεται πάλι σε δίνη, καθώς περισσότερο από το ένα τρίτο του ΑΕΠ της (35%), προέρχεται από τον τουρισμό.

Παρότι η Ελλάδα δεν καταγράφεται επίσημα ανάμεσα σ’ αυτές, με δεδομένο ότι στον παγκόσμιο τουριστικό χάρτη βρίσκεται κάτω από το 20 της παγκόσμιας κατάταξης προορισμών με βάση την επισκεψιμότητα, είναι σαφές ότι συγκαταλέγεται στην παραπάνω ομάδα των μικρών νησιωτικών χωρών, αφού το τουριστικό προίόν αντιπροσωπεύει περίπου το 22% του Ελληνικού ΑΕΠ.

Ομως παρότι τα στοιχεία συγκλίνουν ότι ο παγκόσμιος χάρτης του τουρισμού αλλάζει υπό το βάρος της πρωτόγνωρης υγειονομικής και οικονομικής κρίσης, που θα κοστίσει ανυπολόγιστη απώλεια ανθρώπινης ζωής και θέσεων εργασίας, μέσα στην αβεβαιότητα της επόμενης μέρας, γίνεται πιο επίκαιρο από ποτέ το γνωστό παράδειγμα του Προέδρου Κένεντυ με τα κινέζικα chop sticks, για την εικονοποίηση της κρίσης: στο ίδιο set κάθε κρίσης, εμπεριέχεται -στο ένα chop stick- το προφανές ρίσκο και στο άλλο η πιθανή αξιοποίηση του κινδύνου, που μπορεί με τη σωστή διαχείριση να δημιουργήσει την ευκαιρία.

Στην περίπτωση της Ελλάδας -παρόλες τις δυσοίωνες προβλέψεις- η αξιοποίηση του θετικού momentum του έγκαιρου ελέγχου της πανδημίας από την κυβέρνηση, είναι δυνατόν την επόμενη μέρα και με το σωστό εθνικό στρατηγικό σχεδιασμό, όχι μόνο να σώσει τη μέρα, αλλά να τοποθετήσει τη χώρα αρκετές θέσεις ψηλότερα στον παγκόσμιο τουριστικό χάρτη. Μιλάμε φυσικά όχι για επανεκκίνηση αλλά για επανασχεδιασμό του τουριστικού προϊόντος, με re-branding όχι μόνο του τουριστικού προϊόντος και των υπηρεσιών του, αλλά για ένα ολιστικό rebranding της χώρας και τη συνέργεια τριών φορέων, προκειμένου το νέο μοντέλο να διασφαλίζει τη βιωσιμότητα ενός εθνικού αναπτυξιακού προϊόντος, δυναμικού και resilient (ανθεκτικού στο χρόνο), που μπορεί ν’ αντέξει τους διεθνείς κραδασμούς, τοποθετώντας την Ελλάδα στο μέλλον στην επόμενη πίστα.


Ας εξετάσουμε όμως ρεαλιστικά τα αναδυόμενα μοντέλα, με βάση τη διεθνή ψυχολογία της αγοράς.

2. Κοινωνική Υπευθυνότητα & Βιωσιμότητα. Ο New Age «εξωτισμός» στα χρόνια του φόβου

• Σύμφωνα με τα στοιχεία του Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού (UNWTO), η άνοδος των «responsible» επισκεπτών που ταξιδεύουν ανέρχεται τα τελευταία 4 χρόνια σε ποσοστό 40%. Μια νέα γενιά ταξιδιωτών, «εκπαιδευμένων» σε απαιτητικά κριτήρια, μεσο-ανώτερου ειδομηματικού προφίλ, που αντιμετωπίζουν το ταξίδι και ως εμπειρία αυτο-βελτίωσης, επιλέγοντας τους προορισμούς τους με βάση πόσο «πράσινοι» και «υπεύθυνοι» είναι, περιβαλλοντικά, ως κοινωνική κουλτούρα του τόπου και με πολιτιστικά κριτήρια. Μια νέα γενιά δηλ. «υπεύθυνων» πολιτών του κόσμου, που επιμένουν στη συνολική εμπειρία, όχι σαν τουρίστες αλλά σαν κανονικοί επισκέπτες.

Ενα ακόμα πιο ενδιαφέρον εύρημα: οι «επισκέπτες» αυτοί είναι όχι μόνο υψηλών εισοδηματικών κριτηρίων, αλλά ταξιδιώτες των 4 εποχών, πραγματοποιώντας πάνω από δύο ταξίδια το χρόνο και σε όλη τη διάρκεια του χρόνου

Κάτω από το βάρος της υγειονομικής κρίσης και του φόβου μετακίνησης, οι επισκέπτες αυτοί, που είναι κατά κανόνα ενημερωμένοι, θα επιλέξουν όταν αισθανθούν και πάλι ασφαλείς να ταξιδέψουν, μια «ασφαλή» και «υπεύθυνη» χώρα, επιλέγοντας προορισμούς που έχουν σε κάθε περίπτωση υποδομές περίθαλψης.

Μια πρόβλεψη που φαίνεται καταρχήν ενθαρρυντική για την Ελλάδα, αφού ήδη τα μηνύματα είναι θετικά, με τουρίστες που δηλώνουν την πρόθεσή τους ο πρώτος προορισμός να είναι η ως τώρα «ασφαλής» Ελλάδα. Κάτι που από την άλλη πλευρά κάνει επιτακτική την ανάγκη δημιουργίας ενός ασφαλούς υγειονομικού πρωτοκόλλου ταξιδιωτών από την πλευρά της χώρας μας, όχι μόνο για την είσοδο στη χώρα, αλλά και με τη δημιουργία πλαισίου για τις υποδομές υγείας εντός των μέσων μεταφοράς (πλοία, κρουαζιερόπλοια) αλλά και τους ανθρώπους της φιλοξενίας (πληρώματα, τουριστικές επιχειρήσεις ). Ένα πλαίσιο που ενδεχομένως θα στερήσει σε πρώτη φάση επισκέπτες και τουριστική κίνηση από μικρούς προορισμούς που δεν διαθέτουν υποδομές ή κέντρα υγείας, αφού πλέον η ασφάλεια της ζωής θα αποτελεί το νέο «εξωτικό», στην επιλογή του προορισμού στη μετά κοροναϊό εποχή.

Μια επιλογή όχι πια με βάση την ομορφιά του τοπίου και τη μοναδική ταυτότητα του τόπου, αλλά βασισμένη στο service του τουριστικού κλάδου, διαμορφώνοντας συνολικά ένα νέο μοντέλο και καινοτόμο τουριστικό προϊόν, που προσομοιάζει περισσότερο στο ολιστικό μοντέλο τουριστικής ανάπτυξης των χωρών του Ατλαντικού.

- Προσβάσιμος-Βιώσιμος Τουρισμός

Μεταφράζοντας τα παραπάνω, αλλά και την πρωτόγνωρη ενεργειακή κρίση του πετρελαίου, που φαίνεται ν’ αλλάζει και το γεωπολιτικό χάρτη των μεταφορών, ένα νέο τοπίο φαίνεται να διαμορφώνεται από την κρίση, με υπεύθυνες τουριστικές «εταιρίες-πολίτες», που λειτουργούν σαν μέρος των τοπικών κοινωνιών όπου δραστηριοποιούνται, με σεβασμό στις περιβαλλοντικές και ενεργειακές προδιαγραφές, ενσωματώνοντας την ψηφιακή ανάπτυξη, με εφαρμογές προεπισκόπησης και προβολής χωρίς περιβαλλοντικό αποτύπωμα και εφαρμόζοντας παράλληλα τις διεθνείς καλές πρακτικές προσβασιμότητας για οικογένειες, ΑΜΕΑ και ευαίσθητες ομάδες. Μια τάση Προσβάσιμου-Βιώσιμου Τουρισμού που φαίνεται ότι ήρθε για να μείνει και γιατί όχι και να γίνει πρέσβης τουριστικής ανάπτυξης, αφού η θεσμοθέτησή της μπορεί να αποτελέσει εκτός των άλλων την πολύτιμη διασύνδεση με τα Ευρωπαϊκά χρηματοδοτικά εργαλεία στους άξονες Περιβάλλον και Ψηφιακή ανάπτυξη, για τη δημιουργία ενός νέου, καινοτόμου και ανθεκτικού βιώσιμου τουριστικού προϊόντος.

• Τέλος, η τάση εσωτερικότητας και κ ύφεσης στις διεθνείς σχέσεις, που έρχεται να επιβεβαιωθεί και με την ταξιδιωτική οδηγία τόσο της Ευρωπαίας Επιτρόπου όσο και του Αμερικανού Προέδρου-να κινηθούν φέτος οι πολίτες στις διακοπές τους εντός των συνόρων- για το φόβο του κορωναϊού, δημιουργεί νέες απρόβλεπτες παραμέτρους. Ενα κακό σενάριο, που φαίνεται τουλάχιστον για το 2020 να διατηρείται, στρέφοντας τις περισσότερες χώρες στην ανάπτυξη του εσωτερικού τουρισμού.
Μια σοβαρή απώλεια μεγέθους για τον τουριστικό κλάδο, που μπορεί όμως να αποτελεί:

- Κινητήρια δύναμη για τον πρωτογενή τομέα, με στροφή στα τοπικά προϊόντα και την ενίσχυση των τοπικών οικονομιών, αφού ως τώρα σύμφωνα με τα στοιχεία το 80% των πρώτων υλών των ξενοδοχειακών μονάδων είναι εισαγόμενα, προβάλλοντας ελάχιστα τα τοπικά προϊόντα και την τοπική κουζίνα, σαν μέρος της ταυτότητας του τόπου

- Παράλληλα, το υγειονομικό πρωτόκολλο και τα νέα δεδομένα που φαίνονται να διαμορφώνονται για τη βίζα εισόδου, είναι πιθανόν να στερήσουν από πολλές τουριστικές επιχειρήσεις εποχικούς υπαλλήλους και πληρώματα από το εξωτερικό, λειτουργώντας έτσι αποκλειστικά με εντόπιους ανθρώπινους πόρους, κάτι που ενδεχομέν ως θα στηρίξει τις τοπικές κοινωνίες και τους Έλληνες εργαζόμενους του τουρισμού, ανασχεδιάζοντας τον εργασιακό χάρτη του κλάδου.

3. Re-branding Tourism. To μεγάλο στοίχημα της οικονομικής επανεκκίνησης

«Χρειάζεται ένα ολόκληρο χωριό για να μεγαλώσει ένα παιδί», ισχυρίζεται η ινδιάνικη παροιμία και στην παρούσα φάση τίποτα δε θα μπορούσε να πλησιάζει περισσότερο την αλήθεια. Γιατί η Εθνική Στρατηγική για την επανεκκίνηση του τουρισμού και τη δημιουργία ενός ανθεκτικού και καινοτόμου νέου τουριστικού προϊόντος, θα απαιτήσει εκτός από τη συνέργεια των θεσμικών φορέων ( συναρμόδιων υπουργείων), τη συμμετοχή εκπροσώπων του κλάδου και του ιδιωτικού τομέα και όλες τις υγιείς δυνάμεις των τοπικών κοινωνιών, που θα κληθούν να υλοποιήσουν αυτό το ολιστικού make over του πολύτιμου εθνικού προϊόντος. Μια συνέργεια που υπερβαίνει κατά πολύ την κρατική μέριμνα, όπως η κρίση επιβάλει, με ζητούμενο αυτή τη φορά όχι μόνο τι μπορεί να κάνει η χώρα για τον καθένα, αλλά τι μπορούν να κάνει ο καθένας για τη χώρα, ως «επαγγελματίας πολίτης».

Και αυτό, γιατί, όπως διαφαίνεται από το μέγεθος της κρίσης, η περίπλοκη παραμετροποίηση μιας εθνικής στρατηγικής για τη θωράκιση του 22% του Ελληνικού ΑΕΠ και χιλιάδων επιχειρήσεων και θέσεων εργασίας, θα απαιτήσει εκτός από την καινοτόμο αναπτυξιακή στρατηγική αντιμέτωπισης της κρίσης και μια εμπνευσμένη στρατηγική προβολής, πολύ περισσότερα από δοκιμασμένες τακτικές Nations Branding για τη συνολική διαχείριση της εικόνας της χώρας και πολύ παραπάνω από ένα επιστημονικό DMO, για τη διεθνή διαχείριση του προορισμού Ελλάδα. Στην πραγματικότητα και δεδομένης της συγκυρίας για το «παγκόσμιο χωριό», θα πρέπει όλοι μαζί να πείσουμε ότι μπορούμε, μιλώντας τη γλώσσα της διεθνούς κοινότητας.

Tα μηνύματα είναι προς το παρόν θετικά, αφού οι tour operators φαίνεται να σκοπεύουν να «ανταμείψουν» την Ελλάδα για τον τρόπο που χειρίστηκε την πανδημία, τοποθετώντας την Ελλάδα, ως μια χώρα της επόμενης μέρας. Μια χώρα με κοινωνικά υπεύθυνους πολίτες και μια ακόμα πιο υπεύθυνη κυβέρνηση με ισχυρά αντανακλαστικά, που μπορούν να αντιμετωπίσουν, μετά την υγειονομική κρίση, άλλη μια μεγάλη πρόκληση με επιτυχία.

Σε κάθε περίπτωση, στη μέση αυτής της πρωτόγνωρης κρίσης, όπου δεν υπάρχουν εύκολες απαντήσεις και προβλέψεις, οι επόμενες κινήσεις θα είναι καθοριστικές για να επαναβεβαιώσουμε ή μη τη νεόκτητη πίστη στη χώρα και το «συμβόλαιο» με τη διεθνή κοινότητα. Γιατί, όπως υπαγορεύει και το post social ψηφιακό μαντρά των διεθνών σχέσεων, «In the new world, we don’t need followers, we need believers».

*Η Δέσποινα Πρίνια, καθηγήτρια Πολιτιστικής Διπλωματίας του Παν/ιου του Στρασβούργου-SCG, είναι ειδική Σύμβουλος στο Υπουργείο Τουρισμού