Η νέα ρωσική πολιτική έχει τώρα ένα σύµβολο: το γράµµα «Ζ» . Οταν έκαναν την εµφάνισή τους τα στρατιωτικά οχήµατα που φέρουν ένα λευκό «Ζ» στις χακί πλευρές τους -και µόλις οι εικόνες αυτές έγιναν viral στα social media- οι άνθρωποι άρχισαν να κάνουν εικασίες για τη σηµασία του. Σύµφωνα µε τον «Guardian», το µυστηριώδες «Ζ» που εντοπίστηκε αρχικά στα ρωσικά τανκς στις 19 Φεβρουαρίου, µόνο λίγες ηµέρες πριν από την εισβολή, πυροδότησε πολλές εικασίες µεταξύ ∆υτικών στρατιωτικών εµπειρογνωµόνων σχετικά µε την πραγµατική του σηµασία, δεδοµένου µάλιστα ότι ως γράµµα δεν υπάρχει στο ρωσικό αλφάβητο. Στο κυριλλικό αλφάβητο ο ήχος του «Ζ» αποδίδεται µε ένα γράµµα που µοιάζει µε το σχήµα του 3. Σύµφωνα µε τον Καµίλ Γκαλέεφ, ο οποίος είναι ανεξάρτητος ερευνητής στο think tank Wilson Center, το «Ζ» θα µπορούσε να ερµηνευθεί ως «Za pabedy», που στα ρωσικά σηµαίνει «Για τη νίκη», ή ως «Zapad», «Για τη ∆ύση». Αλλες εξηγήσεις που ακούστηκαν υπέδειξαν τα «Za mir» («Για την ειρήνη»), «Za pravda» («Για την αλήθεια») ή «Za Rossiya» («Για τη Ρωσία»)... Το CNN ανέφερε, από την άλλη, ότι, σύµφωνα µε ψηφιακές «έρευνες», το «Ζ» µπορεί να συµβολίζει τον υπ’ αριθµόν ένα στόχο της ρωσικής επέµβασης, δηλαδή τον Βολοντίµιρ Ζελένσκι.

Η ξαφνική άνοδος του «Ζ» φαίνεται να έχει ξεπηδήσει από τη βάση. Ενα σύµβολο φιλικό προς τις µάζες, µπορεί να κατασκευαστεί µε τρεις γρήγορες κινήσεις, χρησιµοποιώντας ταινία, µαρκαδόρο ή σπρέι, και προσφέρεται εύκολα για γκράφιτι. Το «Ζ» µέσα σε λίγες ηµέρες έγινε το σύµβολο της νέας ρωσικής ιδεολογίας και εθνικής ταυτότητας, ενός εθνικού «αµόκ» που δεν έχουµε ξαναδεί στο παρελθόν. Σηµαίες της «Ζοro squad» («Η οµάδα του Ζορό») κυκλοφορούν παντού, Τ-shirts πωλούνται κατά χιλιάδες, γκράφιτι σκεπάζουν τους τοίχους µε το «Ζ», συµβάλλοντας σε ένα νέο εθνικιστικό κίνηµα µε αυτοκόλλητα και σε λαϊκή υποστήριξη στο πρόσωπο του Πούτιν. Βίντεο και φωτογραφίες εµφανίζονται αυτή την περίοδο σε όλη τη χώρα µε νεαρούς Ρώσους που δείχνουν την υποστήριξή τους στην εισβολή στην Ουκρανία. Πολλά από τα παιδιά και τους εφήβους που πρωτοστατούν σε αυτό το φιλοπολεµικό περιεχόµενο φέρουν το σύµβoλo το «Ζ», που έχει γίνει εµβληµατικό του πολέµου µετά την υιοθέτησή του ως δείκτη από τη στρατιωτική δύναµη της Ρωσίας.

Πολλοί ρωσικοί φορείς έχουν δηµιουργήσει το «Ζ» από τη µαύρη και πορτοκαλί κορδέλα, την κορδέλα του Αγίου Γεωργίου, που χρησιµοποιείται για να δηλώσει τη νίκη. Αυτή η κορδέλα συµβολίζει τη ρωσική στρατιωτική ανδρεία και έχει χρησιµοποιηθεί σε µετάλλια τόσο στην τσαρική Ρωσία όσο και κατά την περίοδο της Σοβιετικής Ενωσης. Σίγουρα από κάπου επηρεάστηκαν και χρησιµοποίησαν το «Ζ» ως σύµβολο του αγώνα τους. Κάτι σηµαίνει, γι’ αυτό θα κάνουµε µερικές υποθέσεις.

Στο Instagram, το ρωσικό υπουργείο Αµυνας δηµοσίευσε στις 3 Μαρτίου ότι το σύµβολο «Ζ» είναι συντοµογραφία της φράσης «Για τη νίκη», ενώ το σύµβολο «V» σηµαίνει «Η δύναµή µας είναι στην αλήθεια» και «Η εργασία θα ολοκληρωθεί». Το υπουργείο Εξωτερικών πρότεινε αργότερα εναλλακτικές σηµασίες για το «Ζ», όπως αποστρατιωτικοποίηση και αποναζιστοποίηση, τις οποίες ο Ρώσος πρόεδρος, Βλαντιµίρ Πούτιν, υποστήριξε ότι ήταν ο σκοπός της εισβολής.

Η χρήση συµβόλων είναι θεµελιώδες µέρος κάθε πολιτικής σύγκρουσης, µέρος της στρατηγικής προπαγάνδας που προσπαθεί να διαµορφώσει τη δηµόσια αφήγηση. Αλλά αυτό που είναι πιο ενδιαφέρον είναι πώς αναδύονται αυτά τα αποτελεσµατικά σύµβολα και ότι ορισµένα από αυτά έχουν ισχυρή απήχηση. Οι συνθήκες προέλευσης ενός συµβόλου είναι µόνο ένα µικρό µέρος της ιστορίας του. Είναι ο τρόπος µε τον οποίο τα σύµβολα αντηχούν στην κοινωνία και το πώς οι άνθρωποι τους επιβάλλουν νοήµατα, που µετατρέπουν τα αυθαίρετα σηµάδια σε ισχυρά όργανα προπαγάνδας.

Τα πολιτικά σύµβολα µπορούν να πάρουν σχεδόν οποιαδήποτε µορφή µπορείτε να φανταστείτε. Το 2013, οι πιγκουίνοι έγιναν το σύµβολο των αντικυβερνητικών διαδηλωτών στην Κωνσταντινούπολη. Οταν ξέσπασαν για πρώτη φορά βίαιες συγκρούσεις µεταξύ Αστυνοµίας και διαδηλωτών, όλα τα εθνικά τηλεοπτικά κανάλια επέλεξαν να µην τις καλύψουν. Το CNN Τϋrk κυκλοφόρησε ένα ντοκιµαντέρ για τους πιγκουίνους, το οποίο οι διαδηλωτές υιοθέτησαν στη συνέχεια ως έµβληµα για τον αγώνα τους και για να χλευάσουν τον τηλεοπτικό σταθµό.

Πριν από αυτό, οι παραλλαγές είχαν ονοµαστεί ανάλογα µε τον τόπο προέλευσής τους, αλλά αυτό έκρυβε τον κίνδυνο να στιγµατίσει τοποθεσίες ή χώρες µε το να τις συνδέει για πάντα µε τον ιό. Ακόµα και τότε, ορισµένα γράµµατα έπρεπε να παραλειφθούν σε περίπτωση που κατά λάθος οδηγούσαν σε ανεπιθύµητους συσχετισµούς. Το ελληνικό γράµµα Ξ (Xi), για παράδειγµα, παραλείφθηκε, καθώς µοιάζει µε το επώνυµο του προέδρου της Κίνας, Σι Τζινπίνγκ (Xi Jinping). Αυτό δείχνει ότι η γλώσσα είναι πάντα δυνητικά πολιτική, ακριβώς επειδή βρίσκεται στην καρδιά του τρόπου µε τον οποίο αλληλεπιδρούν οι άνθρωποι, και η ίδια η ανθρώπινη αλληλεπίδραση είναι πάντα, σε κάποιο επίπεδο, πολιτική.

Οι λέξεις και τα σύµβολα έχουν δηλωτική σηµασία -µε τον κυριολεκτικό, «λεξιλογικό» ορισµό τους-, αλλά φέρουν επίσης ίχνη της ιστορίας της χρήσης τους, που χρωµατίζουν τις συνδηλώσεις που έχουν για τους ανθρώπους. Και ψάχνοντας την πηγή έµπνευσης, αξίζει να αναφερθούµε στο «Plan Ζ» («Σχέδιο Ζ»), το όνοµα που δόθηκε στην αναπροσαρµογή και επέκταση του γερµανικού Ναυτικού, που σχεδιάστηκε από το 1939 έως το 1944, το σχέδιο του οποίου υπέγραψε ο ίδιος ο Χίτλερ στις αρχές του 1939.

Ο εκσυγχρονισµένος στόλος επρόκειτο να αµφισβητήσει τη ναυτική δύναµη του Ηνωµένου Βασιλείου και να έχει ολοκληρωθεί µέχρι το 1944. Μετά το ξέσπασµα του Β’ Παγκοσµίου Πολέµου, η ναζιστική Γερµανία αρνήθηκε να το εφαρµόσει.

Το αρχικό «Σχέδιο Ζ» ολοκληρώθηκε το 1938, σχεδιάστηκε για δέκα έτη και αντανακλούσε είκοσι χρόνια εξέλιξης της στρατηγικής σκέψης της γερµανικής ανώτατης διοίκησης του Ναυτικού. Το σχέδιο προέβλεπε τη δηµιουργία έως το 1948 ενός στόλου µε δέκα θωρηκτά, δέκα πολεµικά καταδροµικά και τέσσερα αεροπλανοφόρα.

Μια άλλη υπόθεση για το σύµβολο «Ζ» είναι ότι σχετίζεται µε τα διαστηµικά προγράµµατα της Ρωσίας και την πυρηνική υπεροχή της. Ο επικεφαλής της Roscosmos, Ντµίτρι Ρογκόζιν, έδειξε στον Ρώσο πρόεδρο, Βλαντιµίρ Πούτιν, µια µακέτα του ρωσικού διαστηµικού, πυρηνικού ρυµουλκού «Zeus» στο κοσµοδρόµιο Βοστότσνι, από όπου σχεδιάζεται να εκτοξευτεί το 2030. Εχει δηµιουργηθεί για πτήσεις στους πλανήτες του ηλιακού συστήµατος και µπορεί να φέρει όπλα λέιζερ ικανά να απενεργοποιήσουν εχθρικούς δορυφόρους. Η δηµιουργία στοιχείων ενός πυρηνικού ρυµουλκού πραγµατοποιείται στη Ρωσία από το 2010.

Γραφικά, το «Ζ» είναι σαφώς πιο κοντά στη σβάστικα παρά σε οποιοδήποτε άλλο εξέχον σοβιετικό σύµβολο, όπως το πεντάκτινο αστέρι, το σφυροδρέπανο ή η κόκκινη σηµαία. Οι Ρώσοι υιοθετούν ένα οπτικό σύµβολο που φαίνεται να αναφέρεται στη σβάστικα, θυµίζοντας στους Ουκρανούς τα µαρτύρια που πέρασαν από τους ναζί, αλλά και τη στροφή που έχουν πάρει, µε τα ναζιστικά κινήµατα να ανθούν µέσα στη χώρα τους. Για τους Ελληνες το ελληνικό γράµµα «Ζ» σηµαίνει «Είναι ζωντανός». Κι αυτό το νόηµα είναι τόσο ισχυρό που το γράµµα «Ζ» έχει γίνει σύµβολο µνήµης για τον αριστερό Ελληνα πολιτικό που σκοτώθηκε το 1963, τον Γρηγόρη Λαµπράκη. Η δολοφονία του συγκλόνισε την Ελλάδα και προκάλεσε παγκόσµια οργή κατά των ελληνικών Αρχών. Πάνω από µισό εκατοµµύριο άνθρωποι βγήκαν στην κηδεία του Λαµπράκη µε πλακάτ µε το γράµµα «Ζ» - «Είναι ζωντανός».

*Αποµαγνητοφώνηση εκποµπής στα «ΠΑΡΑΠΟΛΙΤΙΚΑ» FM 90,1, µε τους συνεργάτες µου Λεωνίδα Αποσκίτη, αρθρογράφο, και Σπύρο ∆ηµητρίου, πολιτικό αναλυτή

*Δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Παραπολιτικά στις 4 Ιουνίου 2022